Οἱ παλαιότεροι ἱεροί ναοί τῆς Ἀνατολικῆς Μάνης (μέχρι τόν 15ο αἰῶνα)

 Τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Μάνης κ. Χρυσοστόμου Γ’

 

Ἡ εὐρύτερη περιοχή τῆς Ἀν. Μάνης διαθέτει πολλούς ναούς. Παρακάτω παραθέτουμε ἕνα κατάλογο τῶν παλαιοτέρων ἱερῶν ναῶν μικρῶν ἤ μεγάλων, ἐνοριακῶν ἤ παρεκκλησίων ἤ κοιμητηρίων, μερικῶν σχεδόν ἐρειπωμμένων μέχρι τόν 15ο αἰῶνα.

Στήν εὐρύτερη περιοχή Γυθείου:

1. Ἅγιος Δημήτριος (χωριό Πλάτανος): ναός σταυροειδής μετά τρούλου τοῦ τέλους τοῦ 11ου αἰῶνα. Οἱ τοιχογραφίες εἶναι τοῦ12ου αἰῶνα.
2. Ἅγιος Γεώργιος (Δροσοπηγή). Μέ τοιχογραφίες τοῦ 14ου αἰῶνα.
3. Ἅγιος Γεώργιος (Ἀρχαία Καρυούπολη): Κατάγραφος μέ τοιχογραφίες. Ὁ ναός χρονολογεῖται τόν 15ο αἰῶνα.
4. Ἁγία Βαρβάρα (Σκουτάρι): Ναός σταυροειδής. Ἡ παλαιότερη ἁγιογραφία εἶναι τοῦ 15ου αἰῶνα.
5. Ἅγιος Νικόλαος (Σκαλτσοτιάνικα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
6. Ἅη-Γιάννης ὁ Ποταμίτης (Κοκκάλα): Εἶναι λαξευτός σέ βράχο καί ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
7. Ἁγία Παρασκευή (Δημαρίστικα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
8. Ἅγιος Ζαχαρίας (Λάγια): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
9. Ἅϊ-Στράτηγος (Λάγια): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 14ου αἰῶνα. Εἰδικά οἱ τοιχογραφίες παρουσιάζουν παραστάσεις μέ θαύματα τοῦ Ἀρχαγγέλου Μιχαήλ.
10. Ἅγιος Γεώργιος (Πιόντες): Ἔχει τοιχογραφίες ἀπό τόν 10ο αἰῶνα.
11. Ἅγιος Φίλιππος (Κορογωνιάνικα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 10ου αἰῶνα.

*

Στήν εὐρύτερη περιοχή Οἰτύλου βρίσκονται:

12. Ναός τοῦ Σωτῆρος (Οἴτυλο): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 15ου αἰῶνα.
13. Ἅγιος Βασίλειος (Χαριά-Μάλες): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
14. Ἅγιοι Θεόδωροι (Χαριά): Χρονολογεῖται ὁ μονοκάμαρος αὐτός ναός τόν 12ο αἰῶνα.
15. Ἅγιος Γεώργιος (Χαριά): Ναός τοῦ 12ου αἰῶνα.
16. Ἅϊ-Σίδερος (Πύργος Διροῦ): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 15ου αἰῶνα.
17. Ἅγιος Ἰωάννης (Πύργος Διροῦ): Εἶναι μονοκάμαρος ναός τοῦ 12ου αἰῶνα.
18. Ἅγιοι Θεόδωρος ἤ Ἅγ. Νίκων (Πύργος Διροῦ): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 14ου αἰῶνα.
19. Ἁγία Βαρβάρα (Γλέζου Διροῦ): Ἔχει ὑπολείμματα τοιχογραφιῶν τοῦ 13ου αἰῶνα.
20. Ἅγιος Νικόλαος (Γλέζου Διροῦ): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
21. Ταξιάρχες (Γλέζου Διροῦ): Εἶναι σταυροειδής ναός τοῦ 11ου αἰῶνα.
22. Ἅγιος Πέτρος (Γλέζου Διροῦ): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
23. Ἅγιος Γεώργιος (Νικάνδρι): Ἔχει διάκοσμο τοῦ 14ου αἰῶνα.
24. Ταξιάρχης (Χαρούδα): Χρονολογεῖται τόν 11ο αἰῶνα.
25. Παναγία (Τριανταφυλλιά): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
26. Ἅγιοι Ταξιάρχες (Τριανταφυλλιά): Οἱ τοιχογραφίες εἶναι τοῦ 13ου αἰῶνα.
27. Μονή Φανερωμένης (Δρύαλος Φραγκούλια): Ἀρκετές τοιχογραφίες εἶναι τοῦ 13ου αἰῶνα.
28. Ταξιάρχης (Δρύαλος): Εἶναι τοῦ 12ου αἰῶνα.
29. Ἅγιος Θεόδωρος (Τσόπακας): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
30. Ναός κοιμητηρίου (Παλιόχωρα): Ἔχει ὑπολείμματα τοιχογραφιῶν τοῦ 10ου αἰῶνα.
31. Ἅγιος Βασίλειος καί Ἅγ. Ἰωάννης (Καφιόνα): Δίκλιτος ναός τοῦ 11ου αἰῶνα.
32. Ἅγιοι Θεόδωροι (Καφιόνα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 12ου αἰῶνα.
33. Ἅγιος Θεόδωρος (Μπάμπακα): Εἶναι σταυροειδής ναός τοῦ 11ου αἰῶνα.
34. Ναός Ἀσωμάτων (Κουλούμι): Ναός σταυροειδής τοῦ 12ου αἰῶνα μέ τοιχογραφίες τοῦ 13ου καί 14ου αἰῶνα.
35. Ἅγιος Γεώργιος (Μπρίκι): Μονοκάμαρος ναός μέ μαρμάρινο τέμπλο τοῦ 11ου αἰῶνα.
36. Ἅγιος Νικόλαος (Μπρίκι): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 15ου αἰῶνα.
37. Ἅϊ-Λέος (Μπρίκι): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 15ου αἰῶνα.
38. Ἁγία Βαρβάρα (Ἔρημος): Ναοί σταυροειδής τρουλαῖος μέ νάρθηκα τοῦ 12ου αἰῶνα.
39. Σουλιανή (Ἔρημος): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 14ου αἰῶνα.
40. Ἅγιοι Ἀνάργυροι (Μίνα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
41. Ἅγιος Γεώργιος (Μίνα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
42. Ἀρχάγγελος Μιχαήλ (Πολεμίτας): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
43. Ἅγιος Νικόλαος (Πολεμίτας): Εἶναι μονοκάμαρος ναός τοῦ 14ου αἰῶνα.
44. Βλαχέρνα (Μέζαπος): Σταυροειδής ναός τρουλαῖος μέ τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
45. Βασιλική (Ἀκρωτήριον Τηγάνι): Τοῦ 7ου αἰῶνα.
46. Προφήτης Ἠλίας (Ἁγία Κυριακή). Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
47. Ἀγήτρα (Ἀγία Κυριακή, Δυτικά τοῦ ἀκρωτηρίου Τηγάνι): Ναός σταυροειδής, τρουλαῖος μέ τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
48. Ἅγιος Γεώργιος (Καρύνια): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
49. Σωτήρας (Γαρδενίτσα): Δικιόνιος τρουλαῖος ναός τοῦ 11ου αἰῶνα.
50. Ἅγιος Πέτρος (Γαρδενίτσα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
51. Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Θεολόγος (Γαρδενίτσα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 12ου αἰῶνα.
52. Ἅγιος Προκόπιος (Σταυρί): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 9ου αἰῶνα.
53. Ἁγίου Σεργίου καί Βάκχου (Κοίτα): Ναός τρουλαῖος, τετρακιόνιος μέ τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
54. Ἀσώματος (Κοίτα): Εἶναι τοῦ 10ου αἰῶνα στό Κακό Βουνό.
55. Ἅγ. Γεώργιος (Κοίτα): Μέ τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
56. Ἅγιος Νικήτας (Κηπούλα): Κοιμητηριακός ναός μέ τοιχογραφίες τοῦ 10ου αἰῶνα.
57. Ἅγιος Φίλιππος (Ἄνω Πούλα): Ναός τοῦ 13ου αἰῶνα.
58. Ἅγιοι Θεόδωροι (Ἄνω Πούλα): Ναός τοῦ 11ου αἰῶνα.
59. Ἅγιος Νικήτας (Καραβᾶς): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
60. Ἅγιος Μάμας (Καραβᾶς): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 14ου αἰῶνα.
61. Ἅγιος Ἀνδρέας (Κεχριάνικα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
62. Ἁγία Κυριακή (Κοῦνος): Ναός τοῦ 11ου αἰῶνα.
63. Ἅγιος Γεώργιος (Κέρια): Ἔχει ἴχνη τοιχογραφιῶν τοῦ 10ου αἰῶνα, ἀλλά καί τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
64. Ἅγ. Δημήτριος (Κέρια): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 14ου αἰῶνα.
65. Ταξιάρχης (Κέρια): Ἔχει τοιχογραφίες (ὑπολείμματα) τοῦ 10ου αἰῶνα.
66. Ἅγιος Γεώργιος (Κ. Μπουλαριοί): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
67. Ναός Μεταμορφώσεως (Καλόπυργος): Ἔχει τοιχο-γραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα. Εἶναι ναός τοῦ κοιμητηρίου.
68. Ἅγ. Νικόλαος (Ἄνω Μπουλαριοί): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
69. Ἅγ. Παντελεήμων (Ἄνω Μπουλαριοί): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰῶνα.
70. Ἅϊ-Στράτηγος (Ἄνω Μπουλαριοί): Ναός σταυροειδής, τρουλαῖος, μέ διάκοσμο τοῦ 12ου αἰῶνα.
71. Κοιμήσεως Θεοτόκου (Οἰκισμός Πέπο): Ἔχει τοιχο-γραφίες, τό πρῶτο στρῶμα, τοῦ 13ου αἰῶνα.
72. Ταξιάρχης ἤ Ἅϊ-Στράτηγος (Ἅλυκα): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 10ου αἰῶνα.
73. Ἁγία Κυριακή (Μάραθος): Ἔχει τοιχογραφίες, τό πρῶτο στρῶμα, τοῦ 13ου αἰῶνα.
74. Ἅγ. Παντελεήμων (Κοτράφι): Ἔχει τοιχογραφίες τοῦ 14ου αἰῶνα.
75. Ἅγ. Κωνσταντῖνος (Τσικαλιά): Εἶναι στό κοιμητήριο δίκογχος ναός μέ τοιχογραφίες τοῦ 11ου αἰῶνα.

*

Πηγή ἀπετέλεσε τό σπουδαῖο δοκίμιο τοῦ ἀειμνήστου μεγάλου καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Νικολάου Δρανδάκη ὑπό τόν τίτλον: Σχεδίασμα Καταλόγου τῶν τοιχογραφημένων βυζαντινῶν καί μεταβυζαντινῶν ναῶν Λακωνίας (ἀνάτυπον ἐκ τῶν «Λακωνικῶν Σπουδῶν», τ. 15’ (1996) σσ-167-236), Ἀθῆναι 1996. Πρέπει νά ὑπογραμμισθεῖ ὅτι ὁ καθηγητής τῆς Βυζ. Ἀρχαιολογίας Δρανδάκης, ἔχει καταγράψει πλῆθος ἱερῶν ναῶν καί εἰκόνων καί ἡ διατριβή του ἐπί ὑφηγεσία, ὅπως ἦταν τότε ἡ πανεπιστημιακή διαδικασία ἀνέλιξης σέ ἑπόμενη βαθμίδα, εἶχε ὡς θέμα: «Βυζαντιναί τοιχογραφίαι τῆς Μέσα Μάνης» (1965). Ἡ σπουδαιότερη μάλιστα ἀνασκαφή του ἦταν τῆς περιοχῆς τοῦ ἀκρωτηρίου Τηγάνι τῆς Μάνης κατά τήν περίοδο 1977 ἕως 1984, ὅτε εὗρε καί τίς παλαιοχριστιανικές βασιλικές καί ἔτσι ἀποδεικνύεται ὅτι ὁ χριστιανισμός εἰσῆλθε στήν Μάνη περί τούς 6ο-7ο αἰῶνες. Ἐκοιμήθη τό 2004 στήν Ἀθήνα.

Ὅλοι αὐτοί οἱ ναοί τούς ὁποίους ἀναφέραμε ὀφείλουμε νά τούς διαφυλάξουμε μέ κάθε τρόπο, ἀλλά καί νά ἀποτελοῦν προσκύνημα γιά ὅλους μας.

https://www.im-manis.gr/index.php/o-mitropolitis/arthra/5544-o-palaioteroi-eroi-naoi-t-s-natolik-s-manis-mexri-ton-15o-a-na