mani.org.gr - Βυζ. Μνημεία

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ του Νικολάου Δρανδάκη, Ομότιμου Καθηγητού Πανεπιστημίου Αθηνών Ι. Κάτω Μάνη (περιοχή Γυθείου και έκταση από το Γύθειο ως την Αρεόπολη). α) αρχιτεκτονική:    1. Σταυροειδείς με τρούλο ναοί:         Λίμπερδο Άγιος Δημήτριος (11ος αι.),         Γέρμα Άγιος Νικόλαος (11ος αι.),         Σκουτάρι Αγία Βαρβάρα (12ος αι;) - σύνολο 3.    Σταυροειδείς με τρούλο συνεπτυγμένοι:         Κάστρο Καρυουπόλεως Άγιος Νικόλαος (τέλος 13ου αι.),         Άγιος Γεώργιος (αρχές 15ου αι;) - σύνολο 2.    Σταυρεπίστεγοι:         Πολυάραβος Κοίμηση (14ος αι;)    Μονοκόμαροι:         Άγιος Γεώργιος (14ος αι.) πλάι στο δρόμο (αριστερά) από το Γύθειο προς την Αρεόπολη. β) ζωγραφική (τοιχογραφίες) σύνολο 3:         Λίμπερδο Άγιος Δημήτριος (13ος αι;),       Άγιος Γεώργιος (14ος αι;) πλάι στο δρόμο από Γύθειο στην Αρεόπολη (αριστερά),       Πολυάραβος Κοίμηση (14ος αι;). γ) γλυπτική:         Λίμπεδρο Άγιος Δημήτριος, τέμπλο (και αρχαία κομμάτια),       Γέρμα Άγιος Νικόλαος, σπόλια (11ος αι;). II. Έξω Μάνη (Μεσσηνιακή, από την Αρεόπολη και το Οίτυλο ως τον Αλμυρό). α) αρχιτεκτονική:     1. Βασιλική με τρούλο:        Πλάτσα (Καμπινάρι) τρίκλιτη ανατολίζουσα βασιλική με τρούλο διασκευασμένη τον 14ο αι.    2. Σταυροειδείς με τρούλο ναοί (σύνολο 3):         Νομιτζή Μεταμόρφωση (11ος αι.),         Πλάτσα Άγιος Δημήτριος, κοντά στα Δύο Πηγάδια (11ος αι.), διασκευασμένος,         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Πέτρος (12ος αι.).     3. Συνεπτυγμένοι σταυροειδείς με τρούλο (σύνολο 3):         Πραστείον (έξω από το χωριό) Άγιοι Θεόδωροι (12ος αι.:),         Κούμανι Άγιοι Ανάργυροι (δεύτερο μισό 13ου αι.),         Θαλάμες Άγιος Βασίλειος (13ος αι.).     4. Σταυρεπίστεγοι (σύνολο 3):         Σαϊδόνα Ταξιάρχης (13ος αι.),         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Νικόλαος στης Μαρούλαινας (όχι πολύ πριν τα μέσα του 13ου αι.),         Πλάτσα Αγία Παρασκευή (1412).     5. Σταυρεπίστεγοι με τρούλο (σύνολο 3):         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος (13ος αι.).         Αμπύσολα (Κουτήφαρι) Προφήτης Ηλίας,         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Νικόλαος Τρικάμπανος (β' τέταρτο 15ου αι.).     6. Σταυρεπίστεγος δίδυμος:         Σταυροπήγι Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και Νικόλαος (β' τριακονταετία 13ου αι.)     7. Μονοκάμαροι (σύνολο 6):         Σταυροπήγι Αντρουμπεβίτζα (13ος αι.),         Κάμπος Αβίας Αι-Γιαννάκης (13ος αι.),         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Προκόπιος (τελευταίο τέταρτο 13ου αι.) και Άγιος Γεώργιος (τέλος 13ου αι.), και άλλος Άγιος Γεώργιος έξω από το χωριό,         Κάστρο Ζαρνάτας Άγιος Νικόλαος (15ος αι.).     8. Μονόχωρος διώροφος:         Μεγάλη Καστάνια: Αι-Νικολάκης (δεύτερη-τρίτη δεκαετία 14ου αι.).    Μονόχωροι με φουρνικά (σύνολο 2):         Σαϊδόνα παρεκκλήσι Ταξιάρχη (13ος αι.),         Λαγκάδα Αγία Σοφία (β' μισό 13ου αι.).     10. Σπηλαιώδης ναός: Λαγκάδα Αγία Μαρίνα (προχωρημένος 13ος αι.). β) ζωγραφική (τοιχογραφίες) σύνολο 21:         Σταυροπήγι Άγιοι Ιωάννης Πρόδρομος και         Νικόλαος (β' τριακονταετία 13ου αι.) και Αντρουμπεβίτζα (13ος αι.),         Πραστείο Άγιος Θεόδωρος (β' μισό 13ου αιώνα),         Αμπύσολα Προφήτης Ηλίας (3ο τέταρτο 13ου αι.),         Μηλέα (Φαγριάνικα) Μεταμόρφωση (13ος αι.),         Μεγάλη Καστάνια Πρόδρομος (13ος αι.),         Σαϊδόνα Ταξιάρχης (13ος αι.),         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Προκόπιος (τελευταίο τρίτο 13ου αι.),         Κάμπος Αβίας Αι-Γιαννάκης (13ος αι.),         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Γεώργιος (τελευταίο τέταρτο 13ου αι.),             Άγιος Νικόλαος Μαρούλαινας (προς το τέλος του 13ου αι.),             Άγιος Πέτρος (κοντά στο 1300),         Λαγκάδα Αγία Μαρίνα (α' στρώμα, προχωρημένος 13ος αι.),         Πλάτσα (Καμπινάρι) Άγιος Νικόλαος (β' τέταρτο 14ου αι.),             Αγία Σοφία (α' τριακονταετία 14ου αι.),         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Γεώργιος (β' στρώμα α' μισό 14ου αι.),             Άί-Νικολάκης (μέσα 14ου αι.),         Λαγκάδα Αγία Μαρίνα (β' στρώμα 1347/48),         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Νικόλαος Τρικάμπανος (β' τέταρτο 15ου αι.),         Πλάτσα Αγία Παρασκευή (15ος αι.),         Κάστρο Ζαρνάτας Άγιος Νικόλαος (15ος αι.). γ) γλυπτική: Επιθήματα κιονόκρανων με ιδιόμορφη ανάγλυπτη διακόσμηση (11ου αι.) έχουν επισημανθεί στους ναούς της Μεταμορφώσεως Νομιτζή και Αγίου Δημητρίου κοντά στα   Δύο Πηγάδια Πλάτσας.         Επίσης ανάγλυπτες πλάκες (11ου αι.) αγίας Τράπεζας - η μία είναι έργο του Νικήτα - σε δυο μεταβυζαντινούς ναούς της Μηλέας. Μαρμάρινα τέμπλα ανάγλυπτα διασώζουν οι ναοί της Μεταμορφώσεως στη Νομιτζή, του Αγίου Πέτρου Μεγάλης Καστάνιας και του Αγίου Νικολάου Καμπινάρι Πλάτσας - σύνολο τρία.         Σπόλια τέμπλων καταγράφηκαν στο ναό της Πλάτσας Άγιος Δημήτριος, κοντά στα Δύο Πηγάδια, στο ναό των Ταξιαρχών Νικόβου - τα γλυπτά είναι έργα του 11ου-12ου αι. - στους Αγίους Θεοδώρους Κάμπου Αβίας, στον Άγιο Ιωάννη Πλάτσας, στο μεταβυζαντινό Άγιο Νικόλαο Μεγάλης Καστάνιας, στο ναό της Αγίας Τριάδος, μεταξύ Κουτήφαρη και Λαγκάδας κ.ά. IΙI. Μέσα Μάνη. Ι. Προσηλιακή1 (από την Αρεόπολη ανατολικά ως το Ταίναρο) α) αρχιτεκτονική:   1. ναοί μονοκάμαροι μεγαλιθικοί2 (σύνολο 6):         Κορογωνιάνικα Άγιος Φίλιππος (10ος αι.),         Πιόντες Άγιος Γεώργιος (10ος αι.) και Μεγαλόχαρη (13ος αι.),         Λάγια Άγιος Ζαχαρίας (τέλος 13ος αι., τελευταίο τέταρτο),         Σκαλτσοτιάνικα (Κακομάχι), Άγιος Νικόλαος (τέλος 13ος αι.),         Δρυμός ή Δρυαλί (Παλιοχώρι), Άγιος Γεώργιος.    μονοκάμαροι εγχώρηγοι (σύνολο 9;):         Φλομοχώρι Άγιοι Ασώματοι (τέλος 13ου αι.),         Δρυμός ή Δρυαλί Παναγία (13ος αι.),         Λάγια (Πανόρος), Άϊ-Στράτηγος (μέσα 14ου αι.) και ίσως άλλοι πέντε ναοί.     3. μονοκάμαρος δίκογχος:         Δημαρίστικα Αγία Παρασκευή (12ος-13οςαι.).    4. ναός σπηλαιώδης:         Κοκκάλα Άϊ-Γιάννης Ποταμίτης (τελευταίο τέταρτο 13ου αι.). β) ζωγραφική (τοιχογραφίες) σύνολο 10:         Κορογωνιάνικα Άγιος Φίλιππος και Πιόντες Άγιος Γεώργιος (10ος αι.),         Πιόντες Μεγαλόχαρη (13ος αι.),         Δημαρίστικα Αγία Παρασκευή (12ος-13ος αι.),         Λάγια Άγιος Ζαχαρίας (13ος αι., τελευταίο τέταρτο),         Σκαλτσοτιάνικα (Κακομάχι), Άγιος Νικόλαος (τέλος 13ου αι.),         Δρυμός ή Δρυαλί Παναγία (τέλος 13ου αι.),         Κοκκάλα Άϊ-Γιάννης Ποταμίτης (τελευταίο τέταρτο 13ου αι.),         Φλομαχώρι Άγιοι Ασώματοι,         Λάγια (Πανόρος) Άϊ-Στράτηγος (μέσα 14ου αι.). γ) γλυπτική:         Λάγια Άγιος Νικόλαος, σπόλια τέμπλου του 1121,         σπόλια στην Κοκκάλα, στον Άϊ-Γιάννη Ποταμίτη (12ου αι.). ΙΙ. Αποσκιαδερή (Δυτική Μάνη. από την Αρεόπολη ως το Ταίναρο) α) αρχιτεκτονική:    1. σταυροειδείς με τρούλο (σύνολο 16):         Κίττα-Μπουλαργιοί (στην κορφή του βουνού Χελιδόνι), Άγιοι Ασώματοι (10ος-11ος αι.)3         Μπουλαργιοί Άϊ-Στράτηγος (αρχές 11ου αι.),         Γαρδενίτσα Σωτήρας (α' μισό 11ου αι.),         Μπάμπακα Άγιος Θεόδωρος (1075),         Γλέζου Ταξιάρχες (β' μισό 11ου αι.),         Χαρούδα Ταξιάρχης (β' μισό 11ου αι.),         Οχιά Άγιος Νικόλαος (γύρω στο 1100),         Έρημος Αγία Βαρβάρα (β' μισό 12ου αι.),         Κίττα Άγιος Σέργιος και Βάκχος (β' μισό 12ου αι.),         Μέζαπος Βλαχέρνα (β' μισό 12ου αι.),         Σταυρί (Άϊ-Γιώργης) Επισκοπή (τέλος 12ου αι.),         Κουλούμι ναός Ασωμάτων (13ος αι.), Αγία Κυριακή Αγήτρια (13ος αι.),         Κέρια Άγιος Ιωάννης (13ος αι.),         Οίτυλο Σωτήρας (13ος αι.),         Κοτράφι Σωτήρας (15ος αι.).     2. συνεπτυγμένος σταυροειδής με τρούλο:         Μπρίκι Άγιος Νικόλαος (14ος αι.).     3. ελευθέρου σταυρού με τρούλο (σύνολο 2):         Άλυκα (Σκεντρίνες), Άϊ-Στράτηγος (Μεγαλιθικός 10ου αι.),         Πύργος Διρού (Γλέζου) Άγιος Πέτρος (α' μισό 11ου αι.).     4. ελευθέρου σταυρού με τρούλο καμάρα:         Μπρίκι Άϊ-Λέος (μεσοβυζαντινοί χρόνοι).     5. σταυρεπίστεγος:         Αγία Κυριακή Προφήτης Ηλίας (13ου αι.).     6. σταυρεπίστεγος δίκογχος:         Βάθεια ναός Προδρόμου (14ος-15ος αι.).     7. μονοκάμαροι μεγαλιθικοί (σύνολο 5)4:          Μπουλαργιοί Άγιος Παντελεήμων (991/992),         Μίνα Άγιοι Ανάργυροι (παλαιότερος 13ου αι.),             ναΐσκος (13ου αι.· ΠΑΕ 1974, σ. 129),         Καφιόνα Άγιος Ιωάννης (κοντά στο 1300),         Πολεμίτας Άγιος Νικόλαος (14ος αι.).     8. Μονοκάμαροι εγχώρηγοι (σύνολο 50):         Παλιόχωρα Άγιος Πέτρος (παλιότερος του 10ου αι.),         Κηπούλα Άγιος Νικήτας (10ος αι.)5,         Κέρια Άγιος Γεώργιος (10ος αι.),         Τριανταφυλλιά Παναγία (10ος αι.),         Κούνος Αγία Κυριακή(;) (11ος αι.),         Χαριά Άγιος Νικόλαος (11ος αι.),         Καφιόνα Άγιος Βασίλειος,         Άνω Πούλα6 Άγιος Φίλιππος (11ος αι.),         Άνω Πούλα Άγιοι Θεόδωροι (11ος αι.),         Μπρίκι Άγιος Γεώργιος (11ος αι.),         Γαρδενίτσα Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος (11ος αι.),         Γαρδενίτσα Άγιος Πέτρος (12ος αι.) Μονή Φανερωμένης,         Καφιόνα Άγιοι Θεόδωροι (1144/1145),         Καλού Άγιοι Θεόδωροι (12ος αι.),         Πύργος Διρού Άγιος Ιωάννης (πρώτο μισό 12ου αι.),         Φραγκούλια Αγία Σολομωνή (ερειπωμένη),         Γλέζου Αγία Βαρβάρα (δεύτερο μισό 12ου αι.),         Καραβάς Άγιος Μάμας,         Κέρια Ασώματος (μέσα 12ου αι.;),         Κηπούλα Άγιοι Ανάργυροι (1265),         Πολεμίτας Μιχαήλ Αρχάγγελος (1278),         Καρύνια Άγιος Γεώργιος (1281),         Γλέζου Άγιος Νικόλαος (β' μισό του 13ου αι.),         Κίττα Άγιος Γεώργιος (13ος αι.),         Κούνος Κοίμηση,         Διρός Αγία Παρασκευή (1265-1275),         Καραβάς Άγιος Νικήτας (13ος αι.),         Καλόπυργος Δρυ Αγιά-Σωτήρα (13ος αι.),         Πέπο Κοίμηση (13ος αι.),         Κεχριάνικα Άγιος Ανδρέας (13ος αι.),         Κάτω Μπουλαργιοί Άγιος Γεώργιος (13ος αι.),         Καραβάς Άϊ-Γιώργης,         Δρύαλος Άγιος Γεώργιος (β' μισό 13ου αι.),         Μάραθος Αγία Κυριακή (μετά τα μισά του 13ου αι.),         Κέρια Άγιος Δημήτριος (γύρω στα 1300),         Καλού Ταξιάρχης ή Άϊ-Λουκάς (πρώτες δεκαετίες του 14ου αι.),         Κίττα Άγιος Θεράπων, Κηπούλα Παναγία,         Μίνα Άγιος Ιωάννης,         Οίτυλο Άγιος Γεώργιος Στεφανοπουλιάνων (α' μισό 14ου αι.),         Έρημος Σουλανή (14ος αι.),         Άνω Πούλα (Πίσω από τους Αγίους Θεοδώρους προς τη θάλασσα) Σωτήρας,         Καλού Άγιος Πέτρος,         Νικάνδρι Άγιος Γεώργιος,         Διρός Άγιοι Θεόδωροι ή Άγιος Νίκων (α' τριακονταετία 14ου αι.),             κοντά στη Φανερωμένη Άϊ-Πετράκης,         Πύργος Διρού Άϊ-Σίδερος (1423),         Κοτράφι (Λαγιάτικο) Άγιος Ιωάννης,         Τσικαλιά Άγιοι Ασώματοι.     9. μονοκάμαροι δίκογχοι (σύνολο 6)7:         Μπουλαργιοί Άγιος Παντελεήμων (991/992),         Τσικαλιά Άγιος Κωνσταντίνος, ερειπωμένος (11ος αι.;),         Γαρδενίτσα Άγιος Πέτρος (12ος αι.),         Μπουλαργιοί Άγιος Νικόλαος, ερειπωμένος (13ος αι.;),         Κάτω Μπουλαργιοί Άγιος Γεώργιος (13ος αι.;),         Κοτράφι Άγιος Παντελεήμων (τελευταίο τέταρτο 13ου αι.) - β) ζωγραφική (τοιχογραφίες) σύνολο γύρω στους 61:         Παλιόχωρα Άγιος Πέτρος (παλιότερες 10ου αι. και 13ου αι.),         Μπουλαργιοί Άγιος Παντελεήμων (991/992),         Κηπούλα Άγιος Νικήτας (10ου αι. και τρίτου τετάρτου της 13ης εκατ.),         Κέρια Άγιος Γεώργιος (10ου και 13ου αι.),         Άλυκα (Σκεντρίνες) Άϊ-Στράτηγος (10ος αι.;),         Τριανταφυλλιά Παναγία (10ος αι.;),         Κούνος Αγία Κυριακή (;) (11ος αι.),         Άνω Πούλα Άγιος Φίλιππος (11ος και 13ος αι.),             Άγιοι Θεόδωροι (11ος; και 13ος αι.),         Τσικαλιά Άγιος Κωνσταντίνος (11ος αι.;),         Γλέζου Αγία Βαρβάρα (12ος αι.),         Μπουλαργιοί Άϊ-Στράτηγος (β' μισό 12ου αι.),         Γαρδενίτσα Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος (12ος αι.),             Μονή Φανερωμένης (παλιότερο στρώμα),         Σταυρί (Άϊ-Γιώργης) Επισκοπή (γύρω στα 1200),         Γαρδενίτσα Άγιος Πέτρος (αρχές 13ου αι.),         Γλέζου Ταξιάρχης,         Καραβάς Άγιος Μάμας,         Κέρια Ασώματος (παλιότερες και μέσων 13ου αι.),         Κηπούλα. Άγιοι Ανάργυροι (1265),         Μπουλαργιοί Άϊ-Στράτηγος (β' στρώμα 1275),         Μίνα Άγιοι Ανάργυροι (β' στρώμα, β' μισό 13ου αι.)             και άλλος ναΐσκος (13ος αι.),         Γλέζου Άγιος Νικόλαος (13ος αι.),         Διρός Άγια Παρασκευή (1265-1275),         Κίττα Άγιος Σέργιος και Βάκχος (1262-1275),         Καφιόνα Άγιοι Θεόδωροι (1263-1270),         Γλέζου Άγιος Πέτρος (β' μισό 13ου αι.),         Κουλούμι Ασώματος (13ος αι.),         Αγία Κυριακή Αγήτρια (β' μισό 13ου αι.) και Προφήτης Ηλίας (13ου αι.),         Πολεμίτας Μιχαήλ Αρχάγγελος (1278),         Καρύνια Άγιος Γεώργιος (1281),         Καραβάς Άγιος Νικήτας (1270 -1280),         Καλού Άγιος Βασίλειος (περίπου 1270 -1290),         Κίττα Άγιος Γεώργιος (13ος αι.),         Καλόπυργος Δρυ Αγία Σωτήρα (13ου αι. και γύρω 1300),         Πέπο Κοίμηση (13ος αιών.),         Μπρίκι Άγιος Γεώργιος (13ος αι.),         Καραβάς Άγιος Γεώργιος (13ος αι.),         Κοτράφι Άγιος Παντελεήμων (γύρω στο 1300),         Μέζαπος Βλαχέρνα (13ος αι.),         Κίττα Άγιος Νικόλαος (τέλος 13ου αι.),         Κοτράφι Άγιος Παντελεήμων (γύρω στο 1300),         Μέζαπος Βλαχέρνα (13ος αι.),         Κίττα Άγιος Νικόλαος (τέλος 13ου αι.),         Μάραθος Αγία Κυριακή (γύρω στο 1300),         Μέζαπος Βλαχέρνα (13ος αι.),         Κίττα Άγιος Νικόλαος (τέλος 13ου αι.),         Μάραθος Αγία Κυριακή (γύρω στο 1300),         Κέρια Άγιος Δημήτριος (γύρω στο 1300),         Καφιόνα Άγιος Ιωάννης (κοντά στο 1300),         Καλού Ταξιάρχης ή Άϊ-Λουκάς (1300-1320),         Καραβάς νάρθηκας Αγίου Νικήτα (α'τέταρτο 14ου αι.),             Μονή Φανερωμένης (1323),         Διρός Άγιοι Θεόδωροι ή Άγιος Νίκων (α' τριακονταετία 14ου αι.),         Έρημος Σουλανή,         Μίνα Άγιος Ιωάννης,         Πολεμίτας Άγιος Νικόλαος (β' μισό 14ου αι.),         Νικάντρι Άγιος Γεώργιος,         Μπρίκι Άϊ-Λέος (γύρω στο 1400),         Γαρδενίτσα Σωτήρας (14ος-15ος αι.). γ) γλυπτική:         Μαρμάρινους ανάγλυπτους εκλυστήρες σώζουν αρκετοί σταυροειδείς ναοί της Αποσκιαδερής Μάνης και μαρμάρινα ανάγλυπτα τέμπλα, ακέραια ή διαλυμένα, πολύ περισσότεροι, γύρω στους 21, γιατί τέμπλα είχαν και οι μονοκάμαρες εκκλησίες. Οι ελκυστήρες και τα τέμπλα έχουν φωτογραφηθεί, περιγραφεί και σχεδιαστεί. Ελπίζω να προχωρήσω σύντομα σε συνολική των δημοσίευση.         Στη Μέσα Μάνη, γύρω στα 1075, πρέπει να είχε την έδρα του ο μαρμαράς Νικήτας, γιατί σ' αυτή σώζονται τα περισσότερα, πέντε, ενυπόγραφα ή χρονολογημένα έργα του. Ο ίδιος αλλού υπογράφει Νικήτα<ς> μαρμαράς από χόρα Μαήνης. Χρονολογία εγχάρακτη έχουν οι ελκυστήρες του Αγίου Θεόδωρου της Μπάμπακα (1075), το τέμπλο του Αγίου Φιλίππου στην Άνω Πούλα (1073/74), της Φανερωμένης (1079), έργο Γεωργίου του Μάστορος και σπόλια (1103) στο κωδωνοστάσιο ναού του Δρυάλου και του 1122 στο ναό της Αγίας Τριάδος, κοντά στο Μπρίκι. Παραπομπές:1. Για την Προσηλιακή Μάνη βλ. Λήδα Μόσχου-Τάκης Μόσχος Κιόνια Α', Πελοποννησιακά ΙΓ 1978-1979 σ. 72-89. 2. Οι κατακόρυφοι τους τοίχοι μεγάλου πάχους από ογκόλιθους που δεν συνδέονται με ασβεστοκονίαμα. 3. Ο Α. Ορλάνδος, ΑΒΜΕ Θ' 1961 σ.19, είχε χρονολογήσει το ναό από το β’ τέταρτο του 11ου αι. 4. Υπάρχουν και άλλοι ναοί μεγαλιθικοί, οι ενδείξεις όμως για τη χρονολόγησή τους από τα βυζαντινά χρόνια δεν είναι επαρκείς. 5. Η χρονολόγηση πολλών, όσων σώζουν τοιχογραφίες, γίνεται με βάση το ύφος των τοιχογραφιών τους ή και ολίγων με βάση τα μαρμάρινα τέμπλα τους. 6. Κατά το Νικ. Παπαχατζή, ο.π., σ. 447 β, το τοπωνύμιο, όπως και το τοπωνύμιο Κηπούλα, διατηρούν παραεφθαρμένο το όνομα της Αρχαίας Ιππόλας. 7. Από τα μνημεία αυτά 3 (ο Άγιος Παντελεήμων Μπουλαριών, ο Άγιος Πέτρος Γαρδενίτσας και ο Άγιος Γεώργιος στους Κάτω Μπουλαριούς) έχουν μνημονευθεί και πιο πάνω σε άλλες κατηγορίες ναών. http://www.mani.org.gr/ekklisies/dkat_mnim/drand_kat_mnimion.htm