mani.org.gr - Πύργος Συχαλάσματα

 Η Ιστορία ενός Μανιάτικου Πύργου

του Γεωργίου Θεοδ. Γρηγοράκου

Ο Πύργος των οικογενειών Γρηγοράκου - Σπυριδάκου βρίσκεται στα Συχαλάσματα της Κοινότητας Τσικαλιών Μάνης. Χτίστηκε το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, λίγα χρόνια πριν την Επανάσταση των Ορλώφ (1770) στην Πελοπόννησο, από τους προγόνους των οικογενειών Γρηγοράκου - Σπυριδάκου.

Αρχικά ήταν τρία αδέλφια, τα οποία κατοικούσαν στο χωριό Δημαρίστικα:

• Ο Μίχελος, ο οποίος πήγε στη Λάγια και απόγονοί του είναι οι οικογένειες Γιανόγκωνα, Δεκουλάκου, Μπερδέση, Νικολαράκου κ.λπ. οι ονομαζόμενοι Μιχελιάνοι.

• Ο Νικόλας (ή Τουρκονικόλας), που πήγε στο χωριό Πιόντες και απόγονοί του είναι οι οικογένειες Γεωργοπούλου, Γιαννακοπούλου, Μαυροδάκου, Νικολοπιερέα κ.λπ., οι οποίοι λέγονταν Τουρκονικολιάνοι.

• Ο Γρηγόρης, πατριάρχης των οικογενειών Γρηγοράκου - Σπυριδάκου, πήγε στην Πάνω Χώρα Τσικαλιών και έκτισε μαζί με τους απογόνους του πυργόσπιτο, στον οποίον κατοικούσε, δίπλα στην οικία του Αντωνίου Καλκατζάκου.

Αλλά όμως εδημιουργήθηκαν αντιζηλίες και έχθρες με τις πανοχωρίτικες οικογένειες Καρκατσίλη, Λουκάκου, Μεσίσκλη και Θεοδωρακάκου.

Ύστερα από ένα ατυχές περιστατικό με τους «εχθρούς», που είχε ως συνέπεια την κατάληψη του πυργόσπιτου από αυτούς, ο Γρηγόρης και οι συγγενείς του έφυγαν από την πάνω Χώρα και πήγαν και κατοίκησαν στη σημερινή τοποθεσία Συχαλάσματα Τσικαλιών. Εκεί και με την αμέριστη βοήθεια των συγγενών εκ Λαγίας και Πιόντων, έκτισαν τον Πύργο και τα σπίτια πέριξ αυτού.

Αυτά έγιναν την εποχή που ένα εκλεκτό μέλος της οικογενείας, ο Θεόδωρος Θαλάσσης¹ (εγγονός του Γρηγόρη) παρασημοφορήθηκε από το Βασιλιά της Ελλάδος Όθωνα για τη δράση του κατά τη διάρκεια της Επαναστάσεως. Ο Θεόδωρος Θαλάσσης ή Δημητρίου ή Χρυσογρηγόρης υπηρέτησε την Πατρίδα ως Εθνοφύλακας στο Γύθειο επί τριακονταετία.

Περί τα 1848 - 1850, οι «εχθροί», συνενοούμενοι με τον Κυβερνητικό Αποσπασματάρχη Λοχαγό Κουτσογιαννόπουλο και εκμεταλλευόμενοι το Διάταγμα του Βασιλιά Όθωνα για καταστροφή των Μανιάτικων Πύργων μέχρι το ύψος των πέριξ αυτών οικιών, κατάφεραν να τον «χαλάσουν» κατά το ήμισυ.

Ωστόσο, κατόπιν συμβιβασμού και με τη βοήθεια των συγγενών εκ Λαγίας και Πιόντων και με τη συμμετοχή της οικογενείας Κατσαφάδου, ξαναέκτισαν τον Πύργο. Μάλιστα, σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος, είναι χαραγμένη σε μια πέτρα στο ανατολικό μέρος, κάτωθι της μεγάλης παραθύρας, η χρονολογία ανοικοδόμησης του Πύργου, ήτοι 1852.

Αλλά, όπως γίνεται πάντα, η συμφιλίωση δεν κράτησε πολύ. Οι «εχθροί» προσπάθησαν, τότε, να καταστρέψουν τον Πύργο με κανόνι², που είχαν στήσει στο Γρηγοριάνικο γύρισμα, στην οικογενειακή Εκκλησία της Παναγίτσας, έξωθι του Νοάνικου αλωνιού, στο σημερινό δρόμο Συχαλασμάτων Πάνω Χώρας. Χρησιμοποιούσαν για ντελάλη τον Παύλο Σαλίχο, ο οποίος, κάθε φορά που έβαζαν φωτιά στο φυτίλι, φώναζε: «Βάρδα κανόνι κουμπάροι Ληγοριάνοι». Η κουμπαριά ήταν γιατί είχε βαφτίσει τον Θεόδωρο Γρηγορίου Γρηγοράκο.

Κατά τη διάρκεια του βομβαρδισμού αφίχθησαν ενισχύσεις 40 ανδρών - συγγενών από τη Λάγια και τους Πιόντες. Δεν μπόρεσαν, όμως, να βοηθήσουν ουσιαστικά γιατί οι «εχθροί» ήταν καλά οχυρωμένοι και υπήρχε άμεσος κίνδυνος καταστροφής του Πύργου. Στο συμβούλιο που ακολούθησε αποφασίστηκε και επιτεύχθηκε η συνεννόηση με τον Κυβερνητικό Αποσπασματάρχη Μαντούβαλο ή Κουτήβελο, ο οποίος αφίχθη εις το χωριό Άλικα και, δια σαλπίσματος, έκανε γνωστή την παρουσία του, αναγκάζοντας τους «εισβολείς» να διακόψουν τον βομβαρδισμό και να κρύψουν το κανόνι τους.

Έτσι, σώθηκε ο Πύργος. Ωστόσο, οι τρύπες από τους βομβαρδισμούς φαίνονται ακόμη και σήμερα περί τις 18 - και μερικά βλήματα έχουν μείνει μέσα και φαίνονται. Από τότε ο Πύργος εφυλάσσετο από σκοπούς (βαρδιάτορες) εναλλάξ μαζί με την συγγενική οικογένεια Σπυριδάκου.

Μετά το πέρας του βομβαρδισμού, οι προπάτορες Γρηγοριάνοι εξεμάνησαν και αποφάσισαν να καταλάβουν τον πύργο της «εχθρικής» οικογένειας Θεοδωρακάκου. Έτσι, ένα βράδυ έκαμαν πολιορκία και τα ξημερώματα επίθεση. Αλλά, οι αμυνόμενοι ήταν ταμπουρωμένοι μέσα στον πύργο τους και αντιστέκονταν αποφασιστικά. Τότε ο Δίκαιος Σπυριδάκος προχώρησε και πλησίασε πολύ προσπαθώντας να εισέλθει στον «εχθρικό» πύργο, αλλά εφονεύθη μέσα σε ένα περιβόλι στο βόρειο μέρος του πύργου, το οποίο παραμένει από τότε ακαλλιέργητο, λόγω εθίμου. Επίσης, τραυματίσθηκε από σφαίρα ο Γρηγόριος Δημητρίου ή Δημητράκος.

Μετά το φόνο εξήλθε ο ιερέας Γεώργιος Ζηλάκος φορώντας τα ιερά άμφια και φίλησε το νεκρό. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την άμεση παύση της «μάχης».

Ύστερα, μεταφέρθηκε το πτώμα στα Συχαλάσματα. Φθάνοντας οι συγγενείς από τη Λάγια, ένας εξ αυτών, ο Μαλανδρής κλώτσησε το άψυχο κουφάρι λέγοντας: «Μας εντρόπιασες».

Ακολούθησε η ταφή του νεκρού σε ένα λάγκουνο δικό του προς το νοτιοανατολικό μέρος από το σπίτι του Δημητρίου (Μήτσου) Γρηγοράκου. όπου μετά την ανακομιδή φύτευσαν μια ελιά, η οποία σώζεται μέχρι σήμερα. Δεν μεταφέρθηκε ο νεκρός στο Νεκροταφείο εξαιτίας των συνεχιζόμενων εχθροπραξιών.

Προσπάθησαν, τότε, οι Γρηγοριάνοι και οι Σπυριδιάνοι να πάρουν εκδίκηση. Έτσι, ένα βράδυ πήγαν στο σπίτι του Πετράκη Μεσίσκλη. Ο αδελφός του πεθαμένου Γεώργιος Σπυριδάκος πυροβόλησε από την κλειδαρότρυπα, ξεκαρφώνοντας την κλειδαριά και χτύπησε τον Πετράκη Μεσίσκλη στο μέτωπο, δίχως να τον φονεύσει.

Μετά και αυτό το περιστατικό και διαβλέποντας την κλιμάκωση των εχθροπραξιών, οι συγγενείς οικογένειες Γρηγοράκου - Σπυριδάκου αποφάσισαν να προμηθευτούν κανόνι, ώστε να είναι σε θέση να υπερασπιστούν πιο αποτελεσματικά τον Πύργο.

Τότε, ο Γεώργιος Σπυριδάκος ήταν Αστυνομικός (κλητήρας) και υπηρετούσε στη Φρουρά του Ηγεμόνος της Μάνης Τζανήμπεη ή Τζανετάκη (προγόνου του πρώην Πρωθυπουργού Τζανή Τζανετάκη) στην κατοικία του στη νησίδα Κρανάη Γυθείου. Ο πύργος της οικογενείας Τζανετάκη σώζεται μέχρι σήμερα, πρόσφατα δε ανακαινίσθηκε από τον ΕΟΤ και μετατράπηκε σε μουσείο.

Εκμεταλλευόμενος τη θέση του, ο Γεώργιος Σπυριδάκος κατόρθωσε να προμηθευτεί από εκεί ένα κανόνι με τη βάση του και με αρκετά βλήματα. Το κανόνι αυτό μεταφέρθηκε με καΐκι και νύχτα ξεφορτώθηκε στην Άμπελο Λαγίας. Από εκεί 40 άνδρες Γρηγοριάνοι, Σπυριδιάνοι και συγγενείς αυτών από τη Λάγια και τους Πιόντες το έδεσαν με αλυσίδες και σέρνοντας το όλο το βράδυ, έφθασαν τα χαράματα στο Λαγκάδι με τα Φρύγανα, όπου το έκρυψαν σκεπάζοντας το με χαλίκια.

Το επόμενο βράδυ το μετέφεραν στα Συχαλάσματα. Ευτυχώς, δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ, αφού μόλις οι «εχθροί» πληροφορήθηκαν την απόκτηση κανονιού από τους Γρηγοριάνους και τους Σπυριδιάνους, ζήτησαν συμβιβασμό. Κατόπιν τούτου, το άλειψαν με κατράμι, έβαλαν μια ξύλινη τάπα στην κάνη του, έσκαψαν λάκκο στο κατώι του Γεωργίου Σπυριδάκου - δίπλα στον Πύργο - όπου και το έβαλαν σκεπασμένο. Εκεί βρίσκεται μέχρι σήμερα.

Άρα, σε όλες τις εποχές, η ισορροπία δυνάμεων είναι αυτή που σχεδόν πάντα φέρνει την ειρήνη...

1. Το όνομα Θαλάσσης βγήκε ως εξής: Μια μέρα πήγε η έγκυος μητέρα του στην Κυπάρισο για να βγάλει τα σακιά τα λούπινα από τη θάλασσα, όπου τα είχε αφήσει ως συνήθως να ξεπικρίσουν και, τραβώντας τα σακιά από τη θάλασσα, γέννησε. Αμέσως αφαλόκοψε το παιδί, το έβαλε στην ποδιά της και, αφού φόρτωσε τα σακιά με τα λούπινα στα ζώα, γύρισε στα Τσικαλιά.

2. Τότε τα κανόνια τα γέμιζαν με μαύρη μπαρούτι και έβαζαν μια στρογγυλή μπάλα από μαντέμι και στο πίσω μέρος το κανόνι είχε μια οπή στην οποία έβαζαν το φουρνελοφύτιλο. Πολλές φορές το τοποθετούσαν σε μια ξύλινη βάση με ρόδες.

Από την εφημερίδα «ΑΔΟΥΛΩΤΗ ΜΑΝΗ», Τ.1, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1999

http://www.mani.org.gr/horia/doitilou/tsikalia/sihal_pirgos/pirg.htm

mani.org.gr - Το Ντεκουλιάνικο Μοναστήρι

Απόσπασμα από το βιβλίο του Μιχάλη Γρηγ. Μπατσινίλα «ΟΛΕΣ ΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΟΥ ΟΙΤΥΛΟΥ». Στην Κάτου Χώρα κάτω από τα μοναστηράκια στην θέση Καρύδης είναι χτισμένο το μεγάλο μοναστήρι των Ντεκουλιάνων. Οι Μέδικοι – Γιατριάνοι και ιδιαίτερα οι Μιχελιάνοι που ήσαν καταγόμενοι από τον μεγαλύτερο αδελφό και είχαν συνήθως την εξουσία και έμεναν στο Παλάτι, μετά τον βίαιο παραγκωνισμό τους από τα πρωτεία στις Μανιάτικες υποθέσεις, από τους Βενετσιάνους, το 1684(1) και τοποθετώντας στην θέση του Γενικού Καπετάνιου της Μάνης (Μπας Καπιτάν) τον Μιχαλάκη Στεφανόπουλο. Απέκτησαν από τους Βενετσιάνους και το ταπεινωτικό παρατσούκλι Ντεκούλος, τονίζοντας στον Μιχελιάνο, ο οποίος δεν πρέπει να γνώριζε και Ιταλικά, (άλλωστε ήταν αμέσως μετά την μετανάστευση, που όλη η πνευματική αφρόκρεμα των Μεδίκων –Γιατριάνων είχε μεταναστεύσει στην Ιταλία), ότι είναι αρχηγός Ντε-κούλο (Ιταλική λέξη που το ντε μπαίνει τιμητικά και το culo=κώλου,= υποτιμητικά)(2). Οι έξυπνοι(3) όμως Μιχελιάνοι στράφηκαν προς την εκκλησιαστική εξουσία και πολύ σύντομα με την μυστική διπλωματία με τον άλλο μεγάλο ενδιαφερόμενο στην περιοχή τον Μόσκοβο (Ρωσία), απέκτησαν δύναμη και χρήματα. Τα δύο από τα παιδιά του Γεωργίου Ντεκούλου Μιχελή Ιατρού(4) (ο Γεώργιος πρέπει να ήταν το παιδί του Μιχελιάνου που πήρε το παρατσούκλι, αυτός ίσως να είναι ο Νικόλας Γιατρός που υπογράφει το 1690 στην αναφορά των Οιτυλιωτών(5), έγιναν καλόγεροι στην Μονεμβασιά. ο Δανιήλ και ο Νικηφόρος, έφτασαν μέχρι την Κωνσταντινούπολη. Αυτοί πρέπει να ήρθαν σε επαφή με την Ρώσικη κατασκοπεία και ζήτησαν βοήθεια για την αποτίναξη του Τούρκικου ζυγού από τον Μοριά. Η Ρωσία που ήθελε να δημιουργήσει αντιπερισπασμό για τον σχεδιαζόμενο Κριμαϊκό πόλεμο βρήκε κατάλληλους σχεδιαστές και υποκινητές της μετέπειτα Ορλωφικής επανάστασης στη Μάνη. Οι Στεφανόπουλοι τότε απεκόμιζαν τα οικονομικά οφέλη (μαγαζιά στο κάστρο της Κελεφάς, όπου και η έδρα των Βενετσιάνων, εκμετάλλευση γαιών εκτός Μάνης κ.ά) με την συνεργασία τους με τους Βενετσιάνους, που καιρός για επαναστάσεις. Τα χρήματα για το μοναστήρι με τα κελιά, τον πύργο και το σπίτι με υψηλό τείχος γύρω-γύρω, πρέπει να φτιάχτηκαν στην πλειοψηφία τους με ρούβλια Ρώσικα, γιατί ήταν ένα μεγάλο έργο για την εποχή εκείνη, που έγινε μονοκόμματα και γρήγορα, αδύνατον να προέλθουν από ντόπιο πλουτισμό. Η επιγραφή πάνω από την μεγάλη αψιδωτή κεντρική εξώπορτα αναγράφει: +1758 Οκτωμβρίου Ετελιόθη Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ Ο ΠΥΡΓΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ Και δύο σειρές από κάτω δυσανάγνωστες. Το 1765 τέλειωσε η Αγιογράφηση του ναού και τον Φεβρουάριο του 1770 πήγαν τα Ρώσικα καράβια στον Καραβοστάσι. Πάνω από την είσοδο εσωτερικά της εκκλησίας υπάρχει ζωγραφισμένη η ιδρυτική επιγραφή που αναφέρει: +ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΕΚ ΒΑΘΡΟΝ ΓΗΣ ΚΑΙ ΑΝΗΣΤΟΡΗ ΘΙ ΟΥΤΟΣ Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΚΥ ΡΙΑΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΥΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙΣ ΠΑΤΡΟΣ Η ΜΩΝ ΝΙΚΟΛΑΟΥ. ΚΑΙ ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ. ΕΝ ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ ΚΑΡΙΔΙ. Ο ΟΠΟΙΟΣ ΝΑΟΣ ΚΑΙ ΟΛΛΟΝ το ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΝ ΑΝΙΚΟΔΟΜΗΘΙ, ΔΙΑ ΕΞΟΔΟΥ ΚΑΙ ΣΥΝ ΔΡΟΜΗΣ, ΚΑΙ ΚΟΠΟΥ, ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΘΕΟΦΙΛΕΣΤΑΤΟΥ ΕΠΙΣΚΟ ΠΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΔΑΝΙΗΛ ΜΑΪΝΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΥΤΑΔΕΛΦΟΥ ΑΥΤΟΥ ΠΡΩΤΟΣΥΓΓΕΛΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ.ΥΙΩΝ ΤΟΥ ΠΟΤΕ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΝΤΕΚΟΥΛΟΥ. ΜΙΧΕΛΙ. ΙΑΤΡΟΥ ΕΙΣ ΒΟΗΘΕΙΑΝ ΑΥΤΩΝ ΚΑΙ ΨΥ ΧΗΚΗΝ ΣΩΤΗΡΙΑΝ. ΕΝ ΕΤΕΙ ΣΩΤΗΡΙΩ + ΑΨΞΕ΄ (1765) μηνί μαρτίω δια χειρος αντωνιος(6) δημαγγελ…κου τουφαρ… Οι Γιατριάνοι - Μιχελιάνοι – Ντεκουλιάνοι άφησαν το Παλάτι στο Οίτυλο, και εγκαταστάθηκαν όλοι στο Μοναστήρι. Το Δεσποτικό στα Μοναστηράκια που είναι και το μόνο Βυζαντινό χτίσμα που μένει έστω και σε ερείπια, γιατί η χρησιμοποίησή του από τους επισκόπους Μαΐνης κράτησε μέχρι την λειτουργία του Μοναστηριού του Ντεκούλου, όπου ήταν πλέον η έδρα του και στο Παλάτι στο Οίτυλο, που χρησιμοποιούσε εναλλακτικά ως επισκοπή. Νεκροταφείο τους είχαν και έχουν, εκεί που έχουν φτιάξει την Σταύρωση (μονοκάμαρο ναΐδιο) και έβαζαν τα κουτιά με τα κόκαλά τους. Οι δύο ιδρυτές θάφτηκαν στην αυλή του μοναστηριού μπροστά από την εκκλησία και το καμπαναριό, εκεί στην δεκαετία του ’70 είχα δει που είχαν ανασκαφεί οι δύο τάφοι άγνωστο από ποίους. Οι ιδρυτές είχαν σκεφθεί έξυπνα δίνοντας το τρισυπόστατο του ναού, γιατί εκτός που μπορούσε να χειροτονεί ακόμα και επίσκοπο στο μοναστήρι τους, κατάφερε να καπελώσει και να συγκεντρώσει την δύναμη (οικονομική και πνευματική) όλων των μικρότερων μοναστηριών στην περιφέρεια Οιτύλου. Με το όνομα της Ζωοδόχου Πηγής αποδυνάμωνε όλες τις Παναγίες και ουσιαστικά κληρονομούσε (άλλωστε Γιατριάνικη ήτανε) την δύναμη της Ραζελιάνικης Παναγιάς που είχε και το «θαυματουργό νερό», με όλες τις σκήτες και τα μοναστηράκια. Με το όνομα Άγιος Νικόλαος αποδυνάμωνε όλες τις ομώνυμες, όπως το μοναστήρι των Αλευριάνων, το μοναστήρι του Αϊ-Νικόλα στον Καραβοστάσι που ήταν και Γιατριάνικο το κατεδάφισε την ίδια τύχη είχαν και άλλες εκκλησίες όπως η Αγία Παρασκευή στους Γιαρνούς, που πήρε και την πέτρα, (την φήμη ενός δεσπότη που γκρέμισε τις εκκλησίες την είχαν διασώσει από την παράδοση, οι γριές και οι γέροντες του χωριού μου). Με το όνομα Άγιος Παντελεήμων έσβησε το ομώνυμο και πλούσιο μοναστήρι του Καραβοστάσι, που ανήκε άλλωστε στη δικαιοδοσία της γενιάς τους, των Μεδίκων-Γιατριάνων. Η οικονομική δύναμη ήταν τεράστια, έφθασε το μοναστήρι του Ντεκούλου να έχει όλο τον κάμπο του Οιτύλου, τα παράλια και όλες τις κατωφέρειες γύρω από το μοναστήρι. Είχε τον ανεμόμυλο στον Καραβοστάσι και λιοτρίβι δικό του, που σώζεται ακόμα κοντά στο μοναστήρι. Το καλοχτισμένο πηγάδι των Δημητρακουλιάνων κοντά στα ερείπια του Αϊ Γιώργη ήταν όλα του μοναστηριού. ην ίδια τύχη είχαν και άλλες εκκλησίες όπως η Αγία Παρασκευή στους Γιαρνούς, που πήρε και την πέτρα, (την φήμη ενός δεσπότη που γκρέμισε τις εκκλησίες την είχαν διασώσει από την παράδοση, οι γριές και οι γέροντες του χωριού μου). Με το όνομα Άγιος Παντελεήμων έσβησε το ομώνυμο και πλούσιο μοναστήρι του Καραβοστάσι, που ανήκε άλλωστε στη δικαιοδοσία της γενιάς τους, των Μεδίκων-Γιατριάνων. Η οικονομική δύναμη ήταν τεράστια, έφθασε το μοναστήρι του Ντεκούλου να έχει όλο τον κάμπο του Οιτύλου, τα παράλια και όλες τις κατωφέρειες γύρω από το μοναστήρι. Είχε τον ανεμόμυλο στον Καραβοστάσι και λιοτρίβι δικό του, που σώζεται ακόμα κοντά στο μοναστήρι. Το καλοχτισμένο πηγάδι των Δημητρακουλιάνων κοντά στα ερείπια του Αϊ Γιώργη ήταν όλα του μοναστηριού.

Ο Traquair περιγράφει στις σελίδες 198-202 το ναό ως εξής: ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ «Το ακόλουθο παράδειγμα ο ναός στο Μοναστήρι του Ντεκούλου στο Οίτυλο, δεικνύει τον τύπον του κελιού (CELL), με ένα κεντρικό θόλο. Εσωτερικώς μετράει 13 πόδια και 6 ίντσες φάρδος, με 31 πόδια μήκος, και τελειώνει σε τρεις ημικύκλιες αψίδες, από τις οποίες η κεντρική πίσω από την Αγία Τράπεζα, είναι εφοδιασμένη με λίθινα καθίσματα. Ο ναός διαιρείται σε τρία κουφώματα (BAYS), με ισχυρούς στύλους υποστηρίζοντας μία τοίχινη στοά με καμάρες. Οι τοίχινες αψίδες του κεντρικού κουφώματος υψώνονται στο ίδιο ύψος με τον νάρθηκα του θόλου, σχηματίζοντας δύο χαμηλά αετώματα εξωτερικώς, και στο τετράγωνο που έτσι σχηματίζεται είναι ο θόλος, με ένα υψηλό χωρίς παράθυρο τύμπανο, όπως (χωρίς παράθυρα) οι κυκλικές αψίδες μέσα και έξω. Οι ναοί της Μάνης δεν φημίζονται για τον φωτισμό τους, αλλά ο ναός του Ντεκούλου στο Οίτυλο έχει τον χείριστο φωτισμό από όλους. Δεν υπάρχουν παρά δύο μικρά παράθυρα, 6 ίντσες φάρδος με 2 πόδια ύψος, και μία μικρή είσοδο στη νοτιοδυτική γωνία. Εξωτερικώς ο ναός είναι σοβατισμένος με στέγες από λεπτές λίθινες πλάκες, (σήμερα έχει και κεραμίδια από πάνω από τις τίκλες στα περισσότερα τμήματα της σκεπής). Ο θόλος έχει μία στοά με καμάρες της οποίας κάθε εναλλασσόμενη αψίδα υποστηρίζεται από ένα απέριττο στήριγμα τοίχου στο ενδιάμεσο και στα άκρα στηρίζεται σε λεπτές λίθινες τετράγωνες κολώνες. ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Εσωτερικώς η ζωγραφική του ναού είναι τέλεια, αλλά τόσο σκοτεινά που δεν μπορείς να αντιληφθείς τα θέματα πλήρως. Ο δυτικός τοίχος είναι γεμάτος με αναπαράσταση της έσχατης κρίσης. Στην κορυφή είναι η Σταύρωση του Χριστού, κάτω από αυτή «ο Σωτήρ εν δόξη», περιστοιχούμενος από τους Άγιους. Στη δεξιάς του πλευρά ακόμη χαμηλότερα κάτω, είναι οι ψυχές των ενάρετων υψούμενες -δίκην μπαλονίου- σε κύκλους από νέφη, στην αριστερή κάτω γωνία είναι το στόμιο του Άδη, ένα χάσκων τέρας, είναι ανοιχτό να δεχτεί τον καταδικασμένο, που οι διάβολοι με δικράνια τον εξωθούν προς αυτό. Πάνω από τον Άδη φαίνεται η Ανάσταση του Χριστού, η γη με τα ανοιγμένα μνήματα και η θάλασσα που αποδίδει τους νεκρούς της. Γύρω του ναού στο χαμηλότερο μέρος του τοίχου, είναι μία σειρά ολόγραφων Αγίων, στην αριστερή πλευρά του εικονοστασίου (τέμπλου),στην βόρεια αψίδα του θόλου ο Άρχων Μιχαήλ, μετά ο Άρχων. Γαβριήλ και άλλοι (ο Άγιος Βασίλειος, ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος και ο Άγιος Αθανάσιος). Πάνω από αυτούς μία δεύτερη σειρά 8 ημιγράφων μορφών αγίων και πάνω από αυτούς η Ανάληψις της Παρθένου, η Κοίμηση της Θεοτόκου, τα Εισόδια της Θεοτόκου, και πιο πάνω σκηνές από την ζωή του Χριστού. Υπεράνω όλων είναι ο Χριστός στεφανωμένος εν Δόξη και κρατά κύλινδρο τυλιγμένου παπύρου περιτριγυρισμένος από Αγίους. Εις το βορειοδυτικό κούφωμα, πάνω από τις δύο σειρές με Αγίους, είναι μικρά βασανιστήρια, και από πάνω δύο μεγάλες μορφές Αγίων. Πάνω από τις τοίχινες αψίδες, αλλά κάτω από το άνοιγμα του θόλου, είναι διάφορες σκηνές από την ζωή του Χριστού: Ο Ενταφιασμός, οι γυναίκες στο Μνήμα, η Ανάσταση, Ο Ιησούς στην πηγή που θεραπεύει τον τυφλό. Στο θόλο της αψίδας του νότιου τοίχου είναι βασανιστήρια και από πάνω στο τύμπανο της αψίδας η Παρθένος και το Παιδίον. Το δυτικό κούφωμα του θόλου συμπληρώθηκε με δύο συγκεντρωτικές κυκλικές ζώνες, στο κέντρο είναι ο ενθρονισμένος Χριστός, γύρω του ένας κύκλος από αγγελικές δυνάμεις και απ’ έξω όλα τα ζώδια. Το θέμα είναι σύνηθες και στις πιο σύγχρονες (του 17ου αιώνα) Βυζαντινές εκκλησίες και προφανώς παριστά τον Χριστό στο κέντρο του Σύμπαντος. Με αυτή την ιδέα τα ζωδιακά σημεία σταθερά χρησιμοποιούνται στην διακόσμηση των ναών. Στα κρεμαστά του θόλου είναι οι τέσσερις Ευαγγελιστές , πάνω τέσσερις σειρές με Αγίους και άλλες σκηνές, με την κεφαλή του Χριστού εν Δόξη στην κορυφή. Στο ιερό η κεντρική αψίδα, πάνω από τους Αγίους έχει τον Μυστικό Δείπνο και στο ημιθόλιο την Παρθένο με το Παιδίον. Γύρω από την αψίδα στο επίπεδο του πατώματος είναι δύο γιγάντινα φίδια. (Μετά κάνει σχόλια για την αναπαράσταση του Καλοκαιριού στα Ζώδια και στη συνέχεια την ιδρυτική επιγραφή). ΤΟ ΕΙΚΟΝΟΣΤΑΣΙ (ΤΕΜΠΛΟ) Η ιδιαίτερη δόξα του ναού είναι το μεγάλο σκαλισμένο και επιχρυσωμένο ξύλινο εικονοστάσι(τέμπλο) σκεπασμένο από σταυρό και εικόνες. Είναι από τα συνηθισμένα σύγχρονα σχέδια που φανερώνει μία περίεργη σμίξη χαρακτηριστικών Βυζαντινών, Γοτθικών και Γαλλικής αναγέννησης. Οι κολώνες του χαμηλότερου μέρους, είναι τετράγωνες στην κορυφή του πρώτου, 3 πόδια και 5 ίντσες ύψος. Πάνω από αυτό είναι κυκλικές με ψηλές βάσεις στολισμένες με άνθη και επιμήκη Κορινθιακά κεφαλαία. Μεταξύ αυτών εις τα κουφώματα που δεν καταλαμβάνονται από τις πόρτες, είναι ζωγραφισμένες εικόνες, τόσον επάνω όσον και κάτω.(Εννοεί τα Δεσποτικά στασίδια στο Τέμπλο και τα κάτω τμήματα των θωρακίων). Οι πόρτες του ιερού έχουν αψίδες με εισχωρούντα μυτερά σαν κέρατα σχηματισμένα από περιπλεκόμενα φυλλαράκια. Η Ωραία Πύλη έχει ένα διπλό ημικύκλιο σχήμα και οι άλλες δύο είναι ημικυκλικές. Στα θυρόφυλλα της Ωραίας Πύλης το διπλό ημικύκλιο σχήμα χρησιμοποιείται και πάλι για τις μικρές αψίδες του κορνιζαρίσματος. Στα χαμηλότερα πλαίσια και στα ψηλότερα, διακοπτόμενο κατά αυθεντικό Βενετσιάνικο τρόπο. Ψηλά από τους κορμούς κολόνων ,είναι μία σειρά από τμηματικές αψίδες, που διαχωρίζονται από σιδερογωνιές που βαστάζουν την πρώτη μεγάλη κορνίζα. Πάνω από αυτό είναι μία σειρά από εικόνες (το δωδεκάορτο) που με περιπλεκόμενες κολόνες οι οποίες υποστηρίζουν μία στοά με καμάρες, με κεφαλές χερουβείμ σκαλισμένες στο τύμπανο. Πάνω από αυτό είναι η πιο ψηλή κορνίζα, μια φαρδιά κορδέλα στεφανωμένες με ένα διαπερασμένο και περιπλεκόμενο λοφίο. Κάθε ίντσα είναι τελείως σκαλισμένη και επιχρυσωμένη με αφές από κιννάβαρι στις σκιές, τα κίνητρα είναι κυρίως κλασσικά, φύλλο και γλώσσα ή αυγό και γλώσσα, ταινίες και για τις δύο κύριες κορνίζες, ακάνθους, σπείρες ανακατωμένες μα τριαντάφυλλο, κλίμα(άμπελο), και άλλο φύλλωμα, περιπλεκόμενα κυρτώματα και αλλόκοτα ζώα. Υπεράνω όλων είναι ο μεγάλος στολισμένος με άνθη σταυρός, έχοντας δεξιά και αριστερά δύο μεγάλους δράκοντες,(7) από των οποίων τα στόματα ανατέλλουν οι πλευρικέ εικόνες. Εδώ η διακόσμηση σαφώς φανερώνει την επιρροή της Γαλλικής Αναγέννησης του Λουδοβίκου ΙV, η οποία πιθανώς ήλθε σε αυτό το απομεμακρυσμένο μοναστήρι μέσο Τουρκικών πηγών, γιατί τα γλυκύτατα χαρακτηριστικά του πιο πρόσφατου Γαλλικού έργου, βρήκε ισχυρή απήχηση στην Τουρκία και μέχρι σήμερα οι αγορές της Κωνσταντινούπολης είναι πλήρης από Γαλλικά ασημικά του ρυθμού αυτού.» Μέσα στην εκκλησία υπάρχουν επιγραφόμενες φορητές εικόνες οι εξής:

Ο ΑΓΙΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Ο Ζακύνθου Δια δαπάνης του Δούλου του θεού Ιωάννου Γ. Τεκουλέα της συζήγου και των τέκνων εις βοήθειαν αυτών 1866 15 Ζωοδόχος Πηγή Τη θεαρέστω Δαπάνη Ιωάννου Ηλίαν Τεκούλου εις βοήθειαν αυτού και εις Μνημόσυνον τον Γονέων αυτού 1883- Ο ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ ΔιεξοΔοΔου και δαπάνης Ηλία και Ιοάνου ως βοηθηαν τον και εις ψυχικήν σωτηρίαν 1838 Δια χιρός πέτρου κολοφάκου Ζωοδόχος πηγή Η παρούσα εικών εγένετο δαπάνη Νικολάου Δ.Ν. σαξώνη προς βοηθειαν αυτου και της πατρικής του οικογενείας 1910 Απριλίου 5 Έργον Αντωνίου Ιερ. Ραζέλου. Ο παπά Αντώνης που ιερουργούσε στην Χαρούδα, έκανε και τον Αγιογράφο, αλλά η εικόνα δεν είναι φτιαγμένη με τέχνη. Το μοναστήρι έχει και ένα ψηλό καμπαναριό, που είναι χτισμένο ακριβώς επάνω σε ένα τριγωνικό τοίχο υποστήριξης του νότιου τοίχου της εκκλησίας, γιατί η πλευρά αυτή είναι η κάτω πλευρά του επικλινούς εδάφους. Με το χτίσιμο του καμπαναριού η υποστήριξη γίνεται μεγαλύτερη. Έχει δύο καμπάνες τις ίδιες από τότε που το έφτιαξαν. Η κεντρική είσοδος του μοναστηριού, το διαβατικό ή βαστέρνιον, είναι μία μεγάλη αψιδωτή πόρτα στο βόρειο τοίχο, κολλητά με την εκκλησία, που κατεβαίνει με σκαλιά λόγω του εδάφους. Εξωτερικά από πάνω από την μεγάλη εξώπορτα είναι τρία αψιδωτά ντουλαπάκια, το μεσαίο μεγαλύτερο από τα άλλα, εκεί ήταν αγιογραφημένοι, η Ζωοδόχος Πηγή στο μεσαίο, ο Άγιος Νικόλαος και ο Άγιος Παντελεήμονας στα άλλα. Το εσωτερικό της εισόδου έχει πεζούλες, είναι καμαροσκεπές και από πάνω έχει δωμάτιο, που ενώνει την εκκλησία με το σπίτι και στην συνέχεια στην ΒΔ γωνία του συγκροτήματος είναι ο πύργος. Η είσοδος έχει τρύπες για μεγάλες αμπάρες που θα έμπαιναν τότε στο καστρωμένο μοναστήρι. Έξω από την κεντρική είσοδο, έχει ένα πλάτωμα που είναι χτισμένες πεζούλες να κάθεται ο κόσμος, τα παλιά χρόνια σωζότανε στην γωνία της πεζούλας ένα βρυσάκι που κατέβαζε νερό τον Χειμώνα. Νερό το μοναστήρι μάζευε σε τέσσερις μεγάλες γηστέρνες, που οι τρεις ενώνονταν μεταξύ τους, από τις οποίες αργότερα οι δύο του πύργου και μία άλλη γίνανε σπίτια. Το αλώνι ήταν ακριβώς από πάνω από τον δρόμο, μπροστά από το συγκρότημα και δίπλα από τις πεζούλες της εξώπορτας. Πιο πάνω στο σπηλιάκη βγάζει στάζοντας νερό, εκεί έχει μία σγούρνα και πελεκητή μικρή χάουζα στο δάπεδο της σπηλιάς. Τα άλλα κτίσματα εκτός της εκκλησίας, του σπιτιού και του πύργου, χτίστηκαν αργότερα σε διάφορες εποχές, τότε τα παράθυρα του πύργου ήταν μικρά και αψιδωτά, όμως μετά την απελευθέρωση έφτιαξαν μεγαλύτερα και ορθογώνια. Τότε δεν υπήρχαν παράθυρα στα χαμηλά και πόρτες, λόγω ασφαλείας, και αυτά γίνανε αργότερα. Από κάτω από το μοναστήρι υπάρχει πέρασμα (τα Σκαλία), το μοναδικό άλλωστε, γιατί γύρω έχει γκρεμά, που σε βγάζει στον Καραβοστάσι. Εκεί πιο δυτικά υπάρχουν μικρές σπηλίτσες που ήσαν σκήτες καλόγερων και έχουν γράψει σημειώσεις στα τοιχώματα. Σε ένα κελί γκρεμισμένο στον νότιο τοίχο του συγκροτήματος και ακριβώς απέναντι από την είσοδο του μοναστηριού, πάνω από την ορθογώνια εξώπορτα σε συμπαγές ψημένο τούβλο έχει την ημερομηνία κατασκευής «1890 Ιαν. 4.», και μπαίνοντας μέσα στον τοίχο αριστερά ένα τετράγωνο μαρμάρινο ντουλαπάκι 35,5 εκατοστά ύψος και πλάτος, από πάνω ακριβώς μία μαρμάρινη πλάκα(8) 22 εκατοστά ύψος που έγραφε: Θάνατος Κρίσις Απόφασις -Ζωή αθάνατος Θάνατος αθάνατος Νηστεία Εγκράτεια Αγρυπνία Προσευχή Σιωπή Πένθος Ταπείνωσις Προσευχή Καθαρά Θερμότης Καρδίας Ενέργεια Αγία Δάκρυα Καρδίας Ειρήνη Λογισμών Καθαρότης Νοός Θωρεία Μυστηρίων Ελαμψις Ξένη Φωτισμός Καρδίας Τελειότης. Μέσα στην εκκλησία υπάρχει μία μαρμάρινη τετράγωνη πλάκα που γράφει: ΑωΖ Ιωαννης Μ. ΝΤΕΚΟΥΛΟΣ 1890 Ν Τ Ε Α + Π Σ Υ Α Η Π Η Α Π Σ Π Τ Ψ Α Ε Ν Θ Κ Α Ζ Α Θ Α Δέχνυσο οίκον τον δ’ άχητες ανήθεκαν οικών Παντοκράτορ φύσεως απάσης Παντάρχα Δομήτορ Ιλάθι δακρυχέουσι επ’ αίσχεα Κοίρανε Κόσμου Λαμψον οϊζυροίς μερόπεσσι αζεροπήν σην Λάμψον Κράντορ πάντων ελθείν πάντοθι χάρμα Τ Ε Ξ Ο Κ Ε Ι Λ Κ Ν Θ Η Π Κ Θ Κ Ε Α ΔΚ Οι δύο μαρμάρινες επιγραφές είναι του ίδιου έτους και σε ίδιο μάρμαρο, για μένα πρέπει να είναι γραμμένες από τον ίδιο άνθρωπο και αυτός δεν θα ήταν άλλος από το Ιωάννη Μ. Ντεκούλο, που ήταν εθελοντής πολεμιστής το 1897, ανήσυχο πνεύμα και φιλοσοφημένο. Από το 1834 που επαναστάτησε με το γκρέμισμα των πύργων η Μάνη, τότε έγινε και η διάλυση των μοναστηριών, οι καλόγεροι διώχτηκαν από τους Βοιτυλιώτες και τα μοναστήρια τα πήραν οι οικογένειες στις οποίες από πάππου προς πάππου ανήκαν. Άφησαν μονάχα τους δικούς τους καλόγερους από τα σόγια τους αν υπήρχαν, και τις περιουσίες των μοναστηριών τις μοιράστηκαν οι οικογένειες της πατριάς. Οι Δεσποτάδες, (είχαν και άλλον ένα επίσκοπο Μαΐνης Δανιήλ οι Ντεκουλιάνοι, μάλιστα οι παλιοί θυμόντουσαν στη λειτουργία στο μοναστήρι να μνημονεύει ο παπάς δύο φορές το όνομα Δανιήλ), παπάδες και καλόγεροι Ντεκουλιάνοι φρόντιζαν ότι δώριζε κανείς να γίνεται γραπτό στο επώνυμό τους, έτσι η περιουσία του μοναστηριού είναι μέχρι σήμερα όλη στα χέρια τους, εκτός από εκείνη που έχουν πουλήσει οι προγονοί τους, αλλά πάλι σε ανθρώπους της οικογένειας των Μεδίκων Γιατριάνων. Γύρω στις αρχές τις δεκαετίας του 1960, που ήταν επίτροποι ο πατέρας μου με τον Πανάγο Παπαδέα, μου είχε πει ότι πήγαν στο μοναστήρι με τον παπά και πήραν ένα σταυρό, ένα άλλο πράγμα δεν θυμάμαι αν ήταν ασημένιος σταυρός ή ασημένιο Ευαγγέλιο και ένα ασημένιο κουτί με το χέρι της Οσίας Μελάνης και τα διαφύλαξαν από τους κλέφτες που ρήμαξαν το μοναστήρι (έχουν κλαπεί, όπως λέγουν, άμφια, δισκοπότηρα, μήτρες, πατερίτσες, βιβλία, θυμιατό, καντήλια, εικόνες, τμήματα από το τέμπλο κλπ). Από αυτά που φέρανε στο χωριό έχω δει μόνο την κάσα με τα οστά Αγίων που περιέχει και το χέρι της Αγίας Μελάνης. καθώς επίσης και τον ξύλινο σκαλιστό με αγιογραφίες σταυρό που τον έχει ο παπάς και γυρίζει την Δευτέρα του Πάσχα, (ο φωτογράφος Γιάννης Βουρλίτης έχει βγάλει φωτογραφία της Αγίας Τράπεζας του μοναστηριού και φαίνεται από πίσω αυτός ο ξύλινος σταυρός).

Στο μοναστήρι υπήρχε και ένα βιβλίο μεγάλο, με ζωγραφιστά εξώφυλλα, χειρόγραφο, γραμμένο με χρυσά γράμματα (χρυσό μελάνι;), αυτό ανάφερε όλα τα μοναστήρια και τις εκκλησίες της Μάνης, τις μεταξύ τους αποστάσεις και όλες τις πηγές ή τα πηγάδια που θα συναντήσει κανείς στον δρόμο του. Παράλληλα έγραφε για όλες τις οικογένειες της Μάνης και την καταγωγή τους. Το βιβλίο αυτό εμφανίστηκε να το έχει το 1946 ο Κατσαρέας στο Λιμένι, όπως λέει ο Κ. Κάσσης(9), που δημοσιεύει σημειώσεις που κράτησε ο Γκλεζάκος για την γενεαλογία της Πάμπακας, Διρού και πέριξ. Αυτό το έκαναν φύλλο φτερό και το χαλάσανε, ορισμένα φύλλα είχαν δει Λεοντακιανακιάνοι στους κληρονόμους του Στάθη Καλαντώνη στην Αρεόπολη, που ήταν γαμπρός Ντεκουλιάνικος. Εγώ από εκεί το έμαθα τώρα αν ο Κάσσης έχει και σημειώσεις από Γκλεζάκο, που ούτε το μικρό του όνομα δεν αναφέρει και ανακατεύει τα δικά του ή από άλλους λεγόμενα, βάζοντάς τα σε στόματα αγνώστων π.χ. Γκλεζάκων, εγώ έχω αμφιβολίες. Το 1991 παραμονή της Ζωοδόχου Πηγής βιντεογράφησα 2-3 μηνολόγια τυπωμένα στην Βενετία, και είπα στους Ντεκουλιάνους να τα φυλάξουν μη κλαπούν. Εκείνη την ημέρα έμαθα ότι έχουν διαφυλάξει και το Αντιμίσσιον του μοναστηριού και το βγάζουν στη χάρη της. Σημειώσεις 1. Το 1684 έγινε η έναρξη του Τουρκοβενετικού πόλεμου και κράτησε μέχρι το 1715. Το 1690 πάντως σε αναφορά των Βοιτυλιωτών προς την Βενετίαν φαίνεται Μπας Καπιτάν ο Μιχαλάκης Στεφανόπουλος. 2. Σχόλια για το παρατσούκλι αυτό έχει κάνει ο Traquair, "The churches of western Mani". Annual of the Britisch School 1908-1909. Σελ. 201, που το ονομάζει «ανευλαβές παρατσούκλι» Αναφέρω τι γράφει στις σελ. 200-201: «Ο Δανιήλ και ο Νικηφόρος φέρονται από την παράδοση ότι πήγαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο Πατριάρχης τους έδωσε άδεια να ιδρύσουν μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής και έδωσε σε αυτό το όνομα Ντεκούλου. Το όνομα τούτο που ανήκει εντελώς εις το μοναστήρι τα μέλη της οικογένειας το έχουν έκτοτε φέρει επιπροσθέτως εις το δικό τους αρχικό οικογενειακό όνομα Μιχελί και στην επιγραφή δόθηκε αυτό και στον πατέρα τους τον Γεώργιο τον Ιατρόν. Από αυτό το μοναστήρι ονομάζεται από τον λαό «του Ντεκούλου ή του Ντεκουλιάνου» από το πρόσωπο του Ντεκούλου ή των Ντεκουλέων το μοναστήρι από το σχήμα «Ντεκουλέας» με την τοπική κατάληξη των οικογενειακών ονομάτων σε –εας. Η ιστορία αυτή της ίδρυσης του μοναστηριού μπορεί να ληφθεί ως ουσιαστικά αληθής αλλά δεν υπάρχει λόγος γιατί ο Πατριάρχης θα έδινε εις αυτό ένα Ιταλικό όνομα και ως κύριο όνομα Ντεκούλου στα Ιταλικά είναι απίθανο. Η αλήθεια πιθανώς είναι ότι καθώς ο ναός αφιερώθηκε στην «Ζωοδόχο Πηγή», κάποιος ο οποίος γνώριζε Ιταλικά έδωσε στο μοναστήρι το ανευλαβές παρατσούκλι του «Ντε Κούλος», κάνοντας λογοπαίγνιο με την ταυτότητα της προφοράς των «Πυγή» και «Πηγή».». Τα λάθη του Traquair είναι τα εξής: Το υ και το η στο Πηγή είναι σκέτη ανορθογραφία, όπως οι λέξεις «ολλον», και «ψυχηκήν». Ο πατέρας του δεν ήταν ιατρός στο επάγγελμα, αλλά Ιατρός –Γιατριάνος –Μέδικος, και Μιχελής και Ντεκούλος από ονόματα παρατσούκλια που γίνονταν επώνυμα, όπως συνηθίζονταν στη Μάνη. Δεν γίνεται να γραφεί η επιγραφή και μετά ένας που γνώριζε Ιταλικά να δώσει το «ανευλαβές παρατσούκλι Ντε Κούλος», κάνοντας λογοπαίγνιο με την λέξη «Πυγή». Αυτή είναι ανεγκέφαλη σκέψη. Ο Πατριάρχης δεν έδωσε στο μοναστήρι το όνομα Ντεκούλου, γιατί τα μοναστήρια ονομάζονται και από τον ιδιοκτήτη που τα κατέχει, όπως «του Τσίγκου», «του Αυτουλά», κλπ.

Η αλήθεια είναι ότι ο Δεσπότης έγραψε όλα τα επώνυμα του πατέρα τους και τα δικά τους, όπως χρονικά τα είχε πάρει η γενιά τους και τα γνώριζε ο κόσμος. Τελευταίο το Ντεκούλος, προηγούμενο το Μιχελή και πρώτο το Ιατρός (Γιατριάνοι-Μέδικοι). Τώρα ας πιάσουμε τον Κ. Κάσση «Τραγούδια Νότιας Πελοποννήσου». Αθήνα 1985. Σελ. 394 Αυτός πιάνει και φτιάχνει αχταρμά με μερικές οικογένειες μαζί και το δικό μου επώνυμο λέει ότι είναι Ντεκουλιάνοι και πήγανε στην Ιταλία και στην Κέρκυρα. Πουθενά οι Μέδικοι –Γιατριάνοι και πόσο μάλλον οι καταγόμενες οικογένειες από τον κάθε αδελφό, για να φτάσει στους Ντεκουλιάνους και στις μεταναστεύσεις. Το χειρότερο όμως είναι η σημείωση στο τέλος της σελίδας, που είναι από την φαντασία του και ανάξια κάθε σχολίου. Αυτή λεει: «Ο Μιχελής Ντεκούλος ήταν φτωχός, αλλά γενναίος ιππότης Γασμούλος που κατέβηκε στο Οίτυλο κατά ή μετά τη Φραγκοκρατία. Επειδή ήταν φτωχός οι συμπολεμιστές του ’χουν δώσει αυτό το αστείο παρατσούκλι: «Ντε Κούλο» (= του Κώλου)! Υπάρχουν δεκάδες θρύλοι γύρω από τον Μιχελή αυτόν. Σ’ αυτούς παρουσιάζεται να μονομαχεί σιδηρόφραχτος. Οπλισμένος με το κράνος και θώρακα παρουσιάζεται στις διηγήσεις κι ο Τζανούλιας Τσιγκουρίος που σε προηγούμενο κεφάλαιο ανάφερα. Οπότε φαίνεται πως ο Πουκεβίλ δεν είχε πολύ άδικο όταν έγραφε ότι οι Μανιάτες καπετάνιοι ήταν κρανοφόροι». 3. Υπάρχει και σχετική παροιμία που λεει «ο μωρότερος Ντεκούλος ο εξυπνότερος Πιτινιώτης». Στα Πιτίνια μένουν Στεφανοπουλιάνοι. 4. Ο Traquair, αναφέρει ότι ο Γεώργιος είχε και δύο γιους λαϊκούς, που του το είπαν τότε οι Ντεκουλιάνοι, ο ένας λεγόταν Ιωάννης και είχε γιο Δημήτριο από τον οποίο κατάγονται οι τωρινοί. Πετάει και ένα καρφί ότι η καταγωγή διεκδικείται (Glad descent). 5. Κουγέα «Αναφορά των Βοιτυλιωτών προς την Ενετικήν Δημοκρατίαν».Πελοποννησιακά, τόμ. Β Αθήναι 1957, σελ. 6. Ο Κ. Κάσσης, «Άνθη της Πέτρας» Αθήνα 1990. Σελ.454. Έχει δίκιο σ’ αυτά που τονίζει στην σημείωσή του, είναι Αντώνιος και όχι Αναγνώστης όπως αναφέρει ο Traquair ο Αγιογράφος του μοναστηριού. 7. Σήμερα οι δράκοντες δεν υπάρχουν είναι κλεμμένοι. 8. Την πλάκα με τα γράμματα την έκλεψαν το 1987. Άφησε 9-10 εκ. βάθος στο τοίχο, τόσο θα ήταν φαρδιά η μαρμαρόπλακα. Την επιγραφή την δημοσιεύει και ο Πιέρρος Γλετζάκος «Προσκύνημα στη Μάνη» Αθήνα 1997, σελ. 23. Αλλά δεν διατηρεί τις σειρές. 9. Κ. Κάσσης, «Μοιρολόγια της Μέσα Μάνης» Αθήνα 1980 τόμ. Β΄, σελ. 178

http://www.mani.org.gr/medikoi/ekkl/dekoulianiko/oit_dekoulianiko.htm

mani.org.gr - Μανιάτικα Επίθετα

ΤΑ ΜΑΝΙΑΤΙΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ Τα γνήσια μανιάτικα ονόματα δεν έχουν καμιά ιδιαίτερη κατάληξη πριν το 1600. Ιδιαίτερα όσα είναι γνήσια επώνυμα και όχι πατρωνυμικά. 1) Γιατί τα από το βυζαντινό -άκιος προερχόμενα σε -άκης (και -άκος μεταγενέστερα) μανιάτικα ονόματα είναι πριν το 1600 πατρωνυμικά, και όχι επώνυμα. Περίπου το ίδιο συμβαίνει σε άλλες Ελληνικές «ατόφιες» περιοχές όπως η Αθήνα (τότε), το Μεσολόγγι, ο Μιστράς, το Ναύπλιο. Τελευταίοι που «κόλλησαν» το -άκης είναι οι Κρητικοί κι οι Αρβανίτες της Β. Ελλάδας (Θράκη κ.λπ.) γι’ αυτό και το διατηρούν μιας και ενώθηκαν τελευταίοι με την Ελλάδα και το «κόλλησαν» αργότερα στα ονόματα τους ομαδικά. Το -άκιος είναι βαφτιστικό αυτών πού λέγονταν «Ρωμιοί» δηλ. των απογόνων των κατοίκων του Ελλαδικού χώρου απ' το 212 ως τον 10ο αιώνα μ.Χ. Από κει κι ύστερα γίνεται βαφτιστικό και πατρωνυμικό και από κει πατρωνυμικό και επώνυμο με τη μορφή του -άκης και -άκος. Το -άκος το πρόσθεσαν οι Μανιάτες μετά το ‘21 μιας και το είχαν κι αυτό σε μικρότερη κλίμακα και εναλλακτικά με το -άκης για να δείξουν ιδιαίτερη καταγωγή, αφού και το παλιό τους -άκης το είχαν ήδη από παλιά ή αντιγράψει απ' αυτούς πολλοί άλλοι. Έτσι πολλοί πού το όνομα τους ήταν σε -άκης το άλλαξαν σε -άκος. Αυτό συνέβαινε μέχρι και το 1960 (π.χ. ο Μιχαλιόλας έγινε μετά το 1930 Μιχαλολιάκος και «επέστρεψε» στο Μιχαλόλιας μετά το 1960. Ο Μπόφος έγινε Μποφάκος και «επέστρεψε» στο Μπόφος τώρα τελευταία. Ο Μουσούρος έγινε Μουσουράκος και ξανάγινε Μουσοϋρος ή Κάσσης (το παλιότερο του) μετά το 1970. Ο Γιατράκης το έκανε Γιατράκος μετά το 1880 και το κρατά. Ο Λεοντακιανάκης το έκαμε Λεοντακιανάκος (δύο αδέρφια γράφονται ο ένας έτσι ο άλλος αλλιώς). Ο Στρατογιαννάκης το έκαμε Στρατογιαννάκος και πλήθος άλλοι. Επειδή όμως και οι κάτοικοι της Λακεδαίμονας είχαν από παλιά το –άκης, όπως κι οι Μανιάτες, για να μοιάσουν κι αυτοί με τους Μανιάτες, θαύμαζαν, ζήλευαν ή φοβόντουσαν τους άγριους ορεσίβιους - μην ξεχνάμε ότι οι Μανιάτες λεγόντουσαν, στην Επανάσταση του 1821 και πριν, επίσημα Σπαρτιάτες (η σημερινή Σπάρτη δεν υπήρχε) και συνοίκησαν κι αυτοί στην νέα Σπάρτη (1834 κ.ε.), μιας και η παροιμία τους αυτών των ίδιων λέει «Οι Μανιάτες στη Βουλή κι οι Σπαρτιάτες; στη βοσκή», έπιασαν κι αυτοί και κάνανε τα ονόματά τους (με πιο φανατισμό απ' τους ίδιους τους Μανιάτες) τώρα στον εικοστό αιώνα κι αυτοί σε -άκος. Ιδιαίτερα η πλευρά των Μπαρδουνοχωριών - Βόρ. Γυθείου -  Β. Ταϋγέτου και Σπάρτης. Έτσι οι σε -άκος πλήθυναν στη Λακωνία, χωρίς όμως όσοι το είχαν να είναι Μανιάτες, παρά μόνο σε πολύ μικρό ποσοστό. Αντίθετα στους Μέσα Μανιάτες (κι όσους απ' τους Σπαρτιάτες τα είχαν πριν από το 1821) διατηρήθηκε και το -άκης εξ ίσου με το -άκος. Αλλά στη Μέσα Μάνη όπως είπαμε το -άκης ήταν πατρωνυμικό και το είχαν όλοι. Τα πραγματικά ονόματά τους ήταν σε άλλες καταλήξεις που θα πούμε αμέσως μετά την επόμενη παράγραφο. Τα οικογενειακά των Μανιατών όλων ήταν σε -ιάνος (ιταλόμορφα). Χωρίς κανείς να γράφεται στα χαρτιά έτσι, ανήκει σε μία (με στενή ή ευρεία έννοια) οικογένεια που έχει καταλήξεις σε -ιάνος (θηλ. -άνιζα) (Νικλιάνος, Τσουλιάνος, Μιχαλακιάνος, Μπαθριάνος, Ρικιάνος, Γιαννουκιάνος, Ζερβακιάνος). Το -ιάνος σημαίνει σύνολο ανθρώπων που έχουν συγγένεια εξ αίματος (άσχετο αν πολλοί «κολλούσαν» με τον καιρό, λόγω συμμαχίας ή αγχιστείας (= σώγαμπροι). Έτσι, όλοι οι Μανιάτες οποιοδήποτε επώνυμο κι αν έχουν η οικογενειακή τους κατάληξη είναι -ιάνος, όσο κι αν διευρυνθεί γενεαλογικά. Μιχαλίτσης, το μέλος της οικογένειας: Μιχαλιτσιάνος. Δρακουλάκος, το μέλος της οικογένειας: Δρακουλιάνος.  Λεφατζής. το μέλος της οικογένειας: Λεφαγγιάνος. Κάσσης. το μέλος της οικογένειας: Καχιάνος.  Μπράτης, το μέλος της οικογένειας: Μπραϊτιάνος. Καγιάλες. το μέλος της οικογένειας: Καγιαλιάνος. Αρμυράντες, το μέλος της οικογένειας: Αρμυραντιάνος. Λιόπουλος, το μέλος της οικογένειας:Λιοπουλιάνος. εκτός Μάνης: Μπρεδήμας, Κατσαδήμας. Οι συνοικισμοί πάλι που έχουν το όνομά τους από οικογένειες έχουν κατάληξη σε -ιάνικα: Κριελιάνικα, Σκαφιδιάνικα, Μερμηγκιάνικα. Νομίζω ότι όπου υπάρχουν στον Ελλαδικό χώρο τόποι ή χωριά με τέτοια κατάληξη μαρτυρούν μανιάτικη παρουσία εκεί. 2) Το -έας είναι παλαιά μανιάτικη κατάληξη (πριν το 1600 υπήρχε κι αλλού ίσως.) . Είναι αποκλειστικά σχεδόν μανιάτικη σήμερα. Όπου υπάρχει άνθρωπος σε -έας είναι Μανιάτης 99%. Συναντιέται συχνότερα μετά το 1800 στη Μεσσηνιακή Μάνη πριν ήταν εναλλακτικό με το -άκης. Στη Μέσα Μάνη σπανιότερο μετά το 1800. Το -έας προέρχεται από περιγραφικό (μεγεθυντικό σωματικών ή άλλων γνωρισμάτων) επίθετο, όπως π.χ. Αχειλαρέας (αυτός πούχει μεγάλα χείλη), Κοιλαρέας, Ποδαρέας, Μυταρέας κλπ. Έτσι έχομε το Καβλέας, Χορταρέας κλπ. και μετά, τα πατρωνυμικά Χρηστέας, Χριστοδουλέας, Σαραντέας πού γίνονται μετά και καταληκτικά επιθέτων (αν και το -έας είναι μεγεθυντικό, ενώ το -άκιος σμικρυντικό ωστόσο εναλλάσσονται):Βαχαβιολέας, Κουρέας (από το Κούρος = κόκορας), Αρκουδέας, Κατσουλέας κλπ. 3) Τα σε -όγιαννης δείχνουν σίγουρη μεσομανιάτικη καταγωγή. Οι υπόλοιποι Ελλαδίτες έχουν την ίδια κατάληξη άλλα με άλλο τονισμό (-όγιαννης). Φραγκόγιαννης, Βαβουλόγιαννης, Βιτσιλόγιαννης, Γιωργουλόγιαννης, Λυκόγιαννης, Αγριόγιαννης, Λιόγιαννης, Ψουρόγιαννης, Κλεφτόγιαννης, Καλογερόγιαννης κλπ. (Πρβλ. τα Κεφαλογιάννης, Βαρδινογιάννης, Τσιρογιάννης, Κοντογιάννης). 4) Τα σε -όλιας δείχνουν σίγουρη μανιάτικη καταγωγή (τα μη μανιάτικα είναι σε -ολιάς). Το β’ συνθετικό είναι Λίας = Ηλίας (εκτός Μάνης είναι Λιάς). Έτσι: Μπουρόλιας. Πετρόλιας, Μιχαλόλιας κλπ. Τα σε -όκωτσος -όπετρος κλπ. γίνονται ανάλογα: Κουφόπετρος, Πηλόκωτσος κι όχι Κουφοπέτρος. 5) Τα σε -όδημας (β' συνθ. είναι Δήμας) το ίδιο με τα προηγούμενα: Γιαννακόδημας Χουλόδημας, Παπαδόδημας κλπ. πρβλ. 6) Τα σε -όγγονας είναι όλα μανιάτικα σίγουρα όσο κανένα άλλο (β' συνθετικό: όγγονας): Παπαδόγγονας, Δημαρόγγονας, Λιακόγγονας. 7) Τα σε -έλος. Μοιάζουν με άλλα ανάλογα εκτός Μάνης π.χ. των νησιών): Ταυραντζέλος, Μπαθρέλος, Καπαρέλος, Κατσιβαρδέλος (ας σημειωθεί ότι μόνο η κατάληξη είναι ιταλόμορφη η υπόλοιπη ρίζα Ελληνική). 8) Τα σε -άρος είναι χαρακτηριστικά μανιάτικα: Καλονάρος (Καλονιοί), Λαουνάρος, Κατσικάρος, Τσιμπιδάρος, Καπερνάρος, Τορνάρος, Σκανταλάρος, Αντώναρος, Κουτριγάρος, Καναβάρος, Κοντράρος. Μερικά είναι παρατσούκλια που δίνονταν λόγω ομοιότητας με διάσημους άντρες. 9) Σε -ούρος (μη έχοντας όμως σχέση ή ρίζα τους με ιταλικά) : Κουμουνδούρος, Μουσούρος, Γιαννακούρος και Φατούρος, Φερεντούρος, Πατσούρος (που έχουν ιταλική ρίζα). 10) ιταλοκατάληκτα σε -ούτσος (χωρίς ιταλική ρίζα): Μαυρούτσος, Καρλούτσος. 11) Σε -ώτσος: Κοτρώτσος, Βρώτσος. 12) Σε -άτσος: Κουβάτσος. 13) Σε –ούνος: Μπουφούνος, Τσατσαρούνος. 14) Σε -ούζος: Κωσταντούζος, Αραούζος κλπ. 15) ιταλόμορφα: Κοβορίνος, Μπαλίνης, Κάσσης(;), Δεκούλος, Αλετουράνος, Μονέδας, Μαντούβαλος(;), Ρίτσος(;), Καντήρος(;), Ρόζος, Βεντίκος(;), Μπουρίκος(;), Σάσσαρης, Μαγγιόρος, Μπαλιτσάρης(;), Τσαπατσάρης(;), Βαραμέντης, Δραγουμάνος, Ντουρέκας(;), Μέντισης(=Γιατράκης). 16) Ξενικά: Νίκλος, Γαλλάκος, Γουλλιέρμος, Μόσκοβος, Ντούβας, Νέγκας, Μπράτης, Σκλαβούνος, Αρναούτης, Αρβανίτης, Καντραμπασιάνος, Σερεμετάκης, Καούρης, Μπραίμης, Κασίμης, Μπερδέσης(;), Καραντάνης, Μπιράκος(;), Μουσούλης, Αχριάνης, Σαλούφας(;), Χασανάκος, Σμαηλιάνος, Καραμαλής, Μουσταφάς, Κιοπέης, Μπουραζάνης(:), Νταϊφάς, Καραμάνης, Σαλίχος, Κατσίρης, Μορφίρης(;), Μποντίλας, Μποζαγριέγος, Σιβίλιας, Κατελάνος, Αρμυράντες(;), Μπουδιγάδες (μετά Βουδιγάρης), Κάρλες, Καγιάλες, Κατσαφάδος, Κατραμάδος. 17) Βυζαντινά: Κοσμάς, Πόθος, Πάτρος (Πάτρων), Μόφορης, Δεμέστιχας, Γερακάρης, Μεσίσκλης, Λυμπέρης, Παντελέος, Καπηλωρύχος(;). 18) Σε -αίος: Κουτσιλαίος, Κοτιλαίος, Γιαμπαίος. 19) Τα σε -όπουλος είναι πατρωνυμικά, αλλά σπανιότατα επίθετα: Γεωργόπουλος, Μιχαλόπουλος, Δικαιόπουλος. Θα έλεγε κανείς ότι ενώ στην υπόλοιπη Ελλάδα τα πατρωνυμικά -όπουλος έγιναν επίθετα, στην Μάνη «δεν πρόφτασαν» να γίνουν. Κανένα από τα ξενικά επώνυμα δεν σημαίνει ξενική καταγωγή παρά μόνο σε σπανιότατες περιπτώσεις. Έδιναν ξενικό ή Ελληνικό παρατσούκλι σε ντόπιους Μανιάτες, επειδή έμοιαζαν στο παρουσιαστικό ή ήταν οπαδοί με κάποιον διάσημο άντρα Έλληνα ή ξένο της εποχής τους (π.χ. Κουμουνδούρος, Μουσούρος, Καλλέργης). Αυτό συμβαίνει ως και σήμερα. Από το βιβλίο του Κυριάκου Δ. Κάσση «Μοιρολόγια της Μέσα Μάνης Α’» Αθήνα 1979. http://www.mani.org.gr/ithi/epith/maniatika_epitheta.htm

mani.org.gr - Λάγια - Μάνη

Η Λάγια αποτελεί Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Ανατολικής Μάνης. Στα όρια του Δ.Δ. υπάγονται 11 χωριά και οικισμοί: Άγιος Κυπριανός, Ακρογιάλι, Αχίλλειο, Δημαρίστικα, Καινούργια Χώρα, Κορογονιάνικα, Μαρμάρι, Πάλιρος, Πόρτο Κάγιο και Προφήτης Ηλίας. Είναι εντυπωσιακό χωριό με αρχιτεκτονική ιδιαιτερότητα, που απέχει 17 χλμ. από τη Βάθεια και 24 χλμ. από το Κότρωνα. Ήταν αποικία της αρχαίας πόλης Λα (σημερινός Πασσαβάς) και ο μεγαλιθικού τύπου οικισμός του Κάτου Λάϊ θεωρείται μητρόπολη της σημερινής Λάγιας. Το χωριό όμως καταγράφεται και σε μεταγενέστερους χρόνους: Επιγραφή στα "Καρνεάτικα" υποδηλώνει κατοίκηση στους ρωμαϊκούς χρόνους ενώ το συναντάμε στα 1570 στην Έκθεση του Barbo (όπου γίνεται και λόγος για τις πολλές εκκλησίες).

Άλλοτε ήταν έδρα της Επισκοπής Λαγίας και του Δήμου Λαγίας (ενός εκ των δέκα παλαιών δήμων της Μάνης), που είχε για έμβλημα το μυθικό Κέρβερο, «...επειδή εν Ταινάρω, ην το σπήλαιον, δι ου κατά το μύθον, ο Ηρακλής εκ του Άδου μετακόμισε τον Κέρβερο» (κατά τον αρχαιολόγο Π. Ευστρατιάδη).  Η Λάγια παρουσιάζει έντονο Μανιάτικο χρώμα με τα πολυσύνθετα λίθινα Πυργοτειχίσματα και τους χαρακτηριστικούς «Κόλουρους Πύργους», όπως του Μαυροδακάκου και του Γιαννόγγονα (1838), ενώ εδώ είναι και το νεκροταφείο των Γιατράκων με το ναό του Αγίου Σπυρίδωνα. Αξιοπρόσεκτοι είναι οι ναοί του Αγίου Ζαχαρία (13ου αι.) με τοιχογραφία, του Αγίου Νικολάου (12ου αι.) με παλαιοχριστιανικά μάρμαρα και ωραία θύρα και του Άη Στράτηγου (14ου αι.) που ήταν μοναστήρι, με πύργο και ερειπωμένα κτίσματα. Ως μνημεία έχουν χαρακτηριστεί οι Ι.Ν. της Αγίας Τριάδος και της Φανερωμένης.

Σε ένα από τα οδοιπορικά μας στη Μάνη, ο Γιώργος Δημακόγιαννης, ιδιοκτήτης του βιβλιοπωλείου-εκδόσεις "ΑΔΟΥΛΩΤΗ ΜΑΝΗ" στην Αρεόπολη, αναφέρει για τη Λάγια: Η Λάγια δεν είναι απλά ένα παραδοσιακό χωριό του τόπου μας, όποιος περιδιαβεί στα σοκάκια της θα καταλάβει την αλλοτινή δόξα της, ότι τελικά περπατάει σε μια πολιτεία! Γεμάτη πύργους και πυργόσπιτα, η Λάγια, στην Προσηλιακή Μέσα Μάνη, ήταν πάντα το κέντρο μιας ευρύτερης περιοχής, της περιοχής του Ταινάρου. Όπως σε όλη τη Μάνη έτσι και στη Λάγια η οργάνωση της παραδοσιακής κοινωνίας ήταν σε πατριές που η κάθε μια είχε τον πύργο της, τα γύρω κτίσματα, την εκκλησία της, οι μεγάλες και το νεκροταφείο τους! Και βέβαια οι πολυετείς βεντέτες ήταν στην ημερήσια διάταξη! Είναι χαρακτηριστικό λοιπόν το πλήθος των εκκλησιών που έχουν καταγραφεί κατά οικογένεια! Τις παραθέτουμε: Αγία Βαρβάρα – Βουγιουκλάκης Άγιος Χαράλαμπος – Δεσποτάκος Άγιος Στυλιανός – Βαβουλόγιαννης Άγιος Ιωάννης – Παποδογιωργής Άγιος Νικόλαος – Καλογερόγιανης Αγία Φανερωμένη – Καλογερόγιαννης Αγία Τριάδα – Βασιλακέας Αγία Σταύρωσις – Γουλιέλμος Άγιος Ζαχαρίας – Γιαννακόδημος Άγιος Κωνσταντίνος – Κουζήγιαννης Αγία Κυριακή - Μπερδέσης Άγιος Γρηγόριος – Πετρούνιας Άγιος Νικόλαος – Ρίτσος Άγιος Ευστράτιος – Κουτσιλιέρης Ευαγγελίστρια – Γεωργαρίου Άγιος Ιωάννης – Βουγιουκλάκης Άγιος Βασίλειος – Καλογερόγιαννης Άγιος Ευστράτιος – Γονελλάς Άγιος Νικόλαος – Τουρλαύτης Άγιος Γεώργιος – Γαλάκος Άγιος Νικόλαος – Κουτσιλαίος Άγιος Δημήτριος - Δεκουλάκος Εκτός απ' αυτές έχουν καταγραφεί ακόμη οι εκκλησίες: Αγία Πελαγία, Αγιάθεκλη, Αϊ Λέμας, Αϊ Θανάσης, Αγία Τριάδα και Άγιος Σωτήρας για τις οποίες δεν γνωρίζομε τους ιδιοκτήτες!

Στα νεότερα χρόνιο η Λάγια ερημώνει - σήμερα "σκιά" του παλιού ένδοξου εαυτού της, χωρίς σχολεία, χωρίς παιδιά, οι μόνιμοι κάτοικοί της είναι λίγοι, μικρό ποσοστό των 2.200 κατοίκων που είχαν απογραφή στα 1848 και στα 1907! Κάθε καλοκαίρι όμως δέχεται εκατοντάδες επισκέπτες, μαζί με τους γύρω οικισμούς, τις Πιόντες, τα Κορωγονιάνικα, την Καινούργια Χώρα, τα Δημαρίστικα, τον Κυπριανό κ.λπ. Τότε γίνεται αισθητό το μέγα πρόβλημα της ύδρευσης, η Λάγια και τα περίχωρά της υδρεύεται με τον ίδιο τρόπο από τον καιρό του Ομήρου! Δηλαδή με στέρνες ομβρίων υδάτων... Κι αυτό παρά το γεγονός ότι από την ευρύτερη περιοχή κατάγονται πλήθος επιφανείς, βουλευτές, τ. υπουργοί κ.ά. (Β. Μιχαλολιάκος, Θ. Κασσίμης, Ηλ. Βουγιουκλάκης, κ.ά.).

Η Λάγια περηφανεύεται ακόμη για τους πνευματικούς της ανθρώπους και τους πολλούς καλλιτέχνες που κατάγονται από εδώ. Να αναφέρουμε τον ιστορικό - φιλόλογο Ανάργυρο Κουτσιλιέρη (συγγραφέα της «Ιστορίας της Μάνης» κ.λπ.), τον γλύπτη Π. Γεωργαρίου, την αείμνηστη ηθοποιό Αλίκη Βουγιουκλάκη, τον επίσης αείμνηστο Καθηγητή στην Α.Σ.Κ.Τ. Ηλ. Δεκουλάκο, ...ακόμη και τον ποδοσφαιριστή -μεγάλη δόξα του ελληνικού ποδοσφαίρου Μ. Γαλάκο. Κλείνοντας να αναφέρουμε ότι από εδώ κατάγονταν ο Μιχ. Νικολαράκος, πρώτος αιρετός δήμαρχος της Ανατολικής Μάνης και ο τελευταίος ήρωας της Μάνης και της Ελλάδος, ο Παναγιώτης Βλαχάκος (Ίμια 1996), του οποίου τη προτομή διακρίνουμε στη πλατεία του χωριού.

Πιόντες: Περίπου 4 χλμ. από τη Λάγια είναι το χωριό Πιόντες, που έχει καταγραφεί ως Ακρογιάλι. Έχει μονοκάμαρες εκκλησίες και το παλαιότατο μοναστήρι του Σωτήρα με καμπαναριό και τοιχογραφίες δύο στρωμάτων (13^ου και 18ου αιώνα), ενώ διακρίνουμε και τον πύργο του Γεωργόπουλου. Το ακρογιάλι Αντρόγιαλος είναι προσβάσιμο από τη θάλασσα ή με τα πόδια. Στη διαδρομή συναντάμε τη σπηλιά "του Κοκά" που δεν χρησιμοποιείται για το στάβλισμα ζώων, αλλά δεν έχει γίνει πλήρης εξερεύνηση.

http://www.mani.org.gr/horia/danmanis/lagia/lag/lagia.htm

mani.org.gr - Βυζ. Μνημεία

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ του Νικολάου Δρανδάκη, Ομότιμου Καθηγητού Πανεπιστημίου Αθηνών Ι. Κάτω Μάνη (περιοχή Γυθείου και έκταση από το Γύθειο ως την Αρεόπολη). α) αρχιτεκτονική:    1. Σταυροειδείς με τρούλο ναοί:         Λίμπερδο Άγιος Δημήτριος (11ος αι.),         Γέρμα Άγιος Νικόλαος (11ος αι.),         Σκουτάρι Αγία Βαρβάρα (12ος αι;) - σύνολο 3.    Σταυροειδείς με τρούλο συνεπτυγμένοι:         Κάστρο Καρυουπόλεως Άγιος Νικόλαος (τέλος 13ου αι.),         Άγιος Γεώργιος (αρχές 15ου αι;) - σύνολο 2.    Σταυρεπίστεγοι:         Πολυάραβος Κοίμηση (14ος αι;)    Μονοκόμαροι:         Άγιος Γεώργιος (14ος αι.) πλάι στο δρόμο (αριστερά) από το Γύθειο προς την Αρεόπολη. β) ζωγραφική (τοιχογραφίες) σύνολο 3:         Λίμπερδο Άγιος Δημήτριος (13ος αι;),       Άγιος Γεώργιος (14ος αι;) πλάι στο δρόμο από Γύθειο στην Αρεόπολη (αριστερά),       Πολυάραβος Κοίμηση (14ος αι;). γ) γλυπτική:         Λίμπεδρο Άγιος Δημήτριος, τέμπλο (και αρχαία κομμάτια),       Γέρμα Άγιος Νικόλαος, σπόλια (11ος αι;). II. Έξω Μάνη (Μεσσηνιακή, από την Αρεόπολη και το Οίτυλο ως τον Αλμυρό). α) αρχιτεκτονική:     1. Βασιλική με τρούλο:        Πλάτσα (Καμπινάρι) τρίκλιτη ανατολίζουσα βασιλική με τρούλο διασκευασμένη τον 14ο αι.    2. Σταυροειδείς με τρούλο ναοί (σύνολο 3):         Νομιτζή Μεταμόρφωση (11ος αι.),         Πλάτσα Άγιος Δημήτριος, κοντά στα Δύο Πηγάδια (11ος αι.), διασκευασμένος,         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Πέτρος (12ος αι.).     3. Συνεπτυγμένοι σταυροειδείς με τρούλο (σύνολο 3):         Πραστείον (έξω από το χωριό) Άγιοι Θεόδωροι (12ος αι.:),         Κούμανι Άγιοι Ανάργυροι (δεύτερο μισό 13ου αι.),         Θαλάμες Άγιος Βασίλειος (13ος αι.).     4. Σταυρεπίστεγοι (σύνολο 3):         Σαϊδόνα Ταξιάρχης (13ος αι.),         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Νικόλαος στης Μαρούλαινας (όχι πολύ πριν τα μέσα του 13ου αι.),         Πλάτσα Αγία Παρασκευή (1412).     5. Σταυρεπίστεγοι με τρούλο (σύνολο 3):         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος (13ος αι.).         Αμπύσολα (Κουτήφαρι) Προφήτης Ηλίας,         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Νικόλαος Τρικάμπανος (β' τέταρτο 15ου αι.).     6. Σταυρεπίστεγος δίδυμος:         Σταυροπήγι Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και Νικόλαος (β' τριακονταετία 13ου αι.)     7. Μονοκάμαροι (σύνολο 6):         Σταυροπήγι Αντρουμπεβίτζα (13ος αι.),         Κάμπος Αβίας Αι-Γιαννάκης (13ος αι.),         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Προκόπιος (τελευταίο τέταρτο 13ου αι.) και Άγιος Γεώργιος (τέλος 13ου αι.), και άλλος Άγιος Γεώργιος έξω από το χωριό,         Κάστρο Ζαρνάτας Άγιος Νικόλαος (15ος αι.).     8. Μονόχωρος διώροφος:         Μεγάλη Καστάνια: Αι-Νικολάκης (δεύτερη-τρίτη δεκαετία 14ου αι.).    Μονόχωροι με φουρνικά (σύνολο 2):         Σαϊδόνα παρεκκλήσι Ταξιάρχη (13ος αι.),         Λαγκάδα Αγία Σοφία (β' μισό 13ου αι.).     10. Σπηλαιώδης ναός: Λαγκάδα Αγία Μαρίνα (προχωρημένος 13ος αι.). β) ζωγραφική (τοιχογραφίες) σύνολο 21:         Σταυροπήγι Άγιοι Ιωάννης Πρόδρομος και         Νικόλαος (β' τριακονταετία 13ου αι.) και Αντρουμπεβίτζα (13ος αι.),         Πραστείο Άγιος Θεόδωρος (β' μισό 13ου αιώνα),         Αμπύσολα Προφήτης Ηλίας (3ο τέταρτο 13ου αι.),         Μηλέα (Φαγριάνικα) Μεταμόρφωση (13ος αι.),         Μεγάλη Καστάνια Πρόδρομος (13ος αι.),         Σαϊδόνα Ταξιάρχης (13ος αι.),         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Προκόπιος (τελευταίο τρίτο 13ου αι.),         Κάμπος Αβίας Αι-Γιαννάκης (13ος αι.),         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Γεώργιος (τελευταίο τέταρτο 13ου αι.),             Άγιος Νικόλαος Μαρούλαινας (προς το τέλος του 13ου αι.),             Άγιος Πέτρος (κοντά στο 1300),         Λαγκάδα Αγία Μαρίνα (α' στρώμα, προχωρημένος 13ος αι.),         Πλάτσα (Καμπινάρι) Άγιος Νικόλαος (β' τέταρτο 14ου αι.),             Αγία Σοφία (α' τριακονταετία 14ου αι.),         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Γεώργιος (β' στρώμα α' μισό 14ου αι.),             Άί-Νικολάκης (μέσα 14ου αι.),         Λαγκάδα Αγία Μαρίνα (β' στρώμα 1347/48),         Μεγάλη Καστάνια Άγιος Νικόλαος Τρικάμπανος (β' τέταρτο 15ου αι.),         Πλάτσα Αγία Παρασκευή (15ος αι.),         Κάστρο Ζαρνάτας Άγιος Νικόλαος (15ος αι.). γ) γλυπτική: Επιθήματα κιονόκρανων με ιδιόμορφη ανάγλυπτη διακόσμηση (11ου αι.) έχουν επισημανθεί στους ναούς της Μεταμορφώσεως Νομιτζή και Αγίου Δημητρίου κοντά στα   Δύο Πηγάδια Πλάτσας.         Επίσης ανάγλυπτες πλάκες (11ου αι.) αγίας Τράπεζας - η μία είναι έργο του Νικήτα - σε δυο μεταβυζαντινούς ναούς της Μηλέας. Μαρμάρινα τέμπλα ανάγλυπτα διασώζουν οι ναοί της Μεταμορφώσεως στη Νομιτζή, του Αγίου Πέτρου Μεγάλης Καστάνιας και του Αγίου Νικολάου Καμπινάρι Πλάτσας - σύνολο τρία.         Σπόλια τέμπλων καταγράφηκαν στο ναό της Πλάτσας Άγιος Δημήτριος, κοντά στα Δύο Πηγάδια, στο ναό των Ταξιαρχών Νικόβου - τα γλυπτά είναι έργα του 11ου-12ου αι. - στους Αγίους Θεοδώρους Κάμπου Αβίας, στον Άγιο Ιωάννη Πλάτσας, στο μεταβυζαντινό Άγιο Νικόλαο Μεγάλης Καστάνιας, στο ναό της Αγίας Τριάδος, μεταξύ Κουτήφαρη και Λαγκάδας κ.ά. IΙI. Μέσα Μάνη. Ι. Προσηλιακή1 (από την Αρεόπολη ανατολικά ως το Ταίναρο) α) αρχιτεκτονική:   1. ναοί μονοκάμαροι μεγαλιθικοί2 (σύνολο 6):         Κορογωνιάνικα Άγιος Φίλιππος (10ος αι.),         Πιόντες Άγιος Γεώργιος (10ος αι.) και Μεγαλόχαρη (13ος αι.),         Λάγια Άγιος Ζαχαρίας (τέλος 13ος αι., τελευταίο τέταρτο),         Σκαλτσοτιάνικα (Κακομάχι), Άγιος Νικόλαος (τέλος 13ος αι.),         Δρυμός ή Δρυαλί (Παλιοχώρι), Άγιος Γεώργιος.    μονοκάμαροι εγχώρηγοι (σύνολο 9;):         Φλομοχώρι Άγιοι Ασώματοι (τέλος 13ου αι.),         Δρυμός ή Δρυαλί Παναγία (13ος αι.),         Λάγια (Πανόρος), Άϊ-Στράτηγος (μέσα 14ου αι.) και ίσως άλλοι πέντε ναοί.     3. μονοκάμαρος δίκογχος:         Δημαρίστικα Αγία Παρασκευή (12ος-13οςαι.).    4. ναός σπηλαιώδης:         Κοκκάλα Άϊ-Γιάννης Ποταμίτης (τελευταίο τέταρτο 13ου αι.). β) ζωγραφική (τοιχογραφίες) σύνολο 10:         Κορογωνιάνικα Άγιος Φίλιππος και Πιόντες Άγιος Γεώργιος (10ος αι.),         Πιόντες Μεγαλόχαρη (13ος αι.),         Δημαρίστικα Αγία Παρασκευή (12ος-13ος αι.),         Λάγια Άγιος Ζαχαρίας (13ος αι., τελευταίο τέταρτο),         Σκαλτσοτιάνικα (Κακομάχι), Άγιος Νικόλαος (τέλος 13ου αι.),         Δρυμός ή Δρυαλί Παναγία (τέλος 13ου αι.),         Κοκκάλα Άϊ-Γιάννης Ποταμίτης (τελευταίο τέταρτο 13ου αι.),         Φλομαχώρι Άγιοι Ασώματοι,         Λάγια (Πανόρος) Άϊ-Στράτηγος (μέσα 14ου αι.). γ) γλυπτική:         Λάγια Άγιος Νικόλαος, σπόλια τέμπλου του 1121,         σπόλια στην Κοκκάλα, στον Άϊ-Γιάννη Ποταμίτη (12ου αι.). ΙΙ. Αποσκιαδερή (Δυτική Μάνη. από την Αρεόπολη ως το Ταίναρο) α) αρχιτεκτονική:    1. σταυροειδείς με τρούλο (σύνολο 16):         Κίττα-Μπουλαργιοί (στην κορφή του βουνού Χελιδόνι), Άγιοι Ασώματοι (10ος-11ος αι.)3         Μπουλαργιοί Άϊ-Στράτηγος (αρχές 11ου αι.),         Γαρδενίτσα Σωτήρας (α' μισό 11ου αι.),         Μπάμπακα Άγιος Θεόδωρος (1075),         Γλέζου Ταξιάρχες (β' μισό 11ου αι.),         Χαρούδα Ταξιάρχης (β' μισό 11ου αι.),         Οχιά Άγιος Νικόλαος (γύρω στο 1100),         Έρημος Αγία Βαρβάρα (β' μισό 12ου αι.),         Κίττα Άγιος Σέργιος και Βάκχος (β' μισό 12ου αι.),         Μέζαπος Βλαχέρνα (β' μισό 12ου αι.),         Σταυρί (Άϊ-Γιώργης) Επισκοπή (τέλος 12ου αι.),         Κουλούμι ναός Ασωμάτων (13ος αι.), Αγία Κυριακή Αγήτρια (13ος αι.),         Κέρια Άγιος Ιωάννης (13ος αι.),         Οίτυλο Σωτήρας (13ος αι.),         Κοτράφι Σωτήρας (15ος αι.).     2. συνεπτυγμένος σταυροειδής με τρούλο:         Μπρίκι Άγιος Νικόλαος (14ος αι.).     3. ελευθέρου σταυρού με τρούλο (σύνολο 2):         Άλυκα (Σκεντρίνες), Άϊ-Στράτηγος (Μεγαλιθικός 10ου αι.),         Πύργος Διρού (Γλέζου) Άγιος Πέτρος (α' μισό 11ου αι.).     4. ελευθέρου σταυρού με τρούλο καμάρα:         Μπρίκι Άϊ-Λέος (μεσοβυζαντινοί χρόνοι).     5. σταυρεπίστεγος:         Αγία Κυριακή Προφήτης Ηλίας (13ου αι.).     6. σταυρεπίστεγος δίκογχος:         Βάθεια ναός Προδρόμου (14ος-15ος αι.).     7. μονοκάμαροι μεγαλιθικοί (σύνολο 5)4:          Μπουλαργιοί Άγιος Παντελεήμων (991/992),         Μίνα Άγιοι Ανάργυροι (παλαιότερος 13ου αι.),             ναΐσκος (13ου αι.· ΠΑΕ 1974, σ. 129),         Καφιόνα Άγιος Ιωάννης (κοντά στο 1300),         Πολεμίτας Άγιος Νικόλαος (14ος αι.).     8. Μονοκάμαροι εγχώρηγοι (σύνολο 50):         Παλιόχωρα Άγιος Πέτρος (παλιότερος του 10ου αι.),         Κηπούλα Άγιος Νικήτας (10ος αι.)5,         Κέρια Άγιος Γεώργιος (10ος αι.),         Τριανταφυλλιά Παναγία (10ος αι.),         Κούνος Αγία Κυριακή(;) (11ος αι.),         Χαριά Άγιος Νικόλαος (11ος αι.),         Καφιόνα Άγιος Βασίλειος,         Άνω Πούλα6 Άγιος Φίλιππος (11ος αι.),         Άνω Πούλα Άγιοι Θεόδωροι (11ος αι.),         Μπρίκι Άγιος Γεώργιος (11ος αι.),         Γαρδενίτσα Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος (11ος αι.),         Γαρδενίτσα Άγιος Πέτρος (12ος αι.) Μονή Φανερωμένης,         Καφιόνα Άγιοι Θεόδωροι (1144/1145),         Καλού Άγιοι Θεόδωροι (12ος αι.),         Πύργος Διρού Άγιος Ιωάννης (πρώτο μισό 12ου αι.),         Φραγκούλια Αγία Σολομωνή (ερειπωμένη),         Γλέζου Αγία Βαρβάρα (δεύτερο μισό 12ου αι.),         Καραβάς Άγιος Μάμας,         Κέρια Ασώματος (μέσα 12ου αι.;),         Κηπούλα Άγιοι Ανάργυροι (1265),         Πολεμίτας Μιχαήλ Αρχάγγελος (1278),         Καρύνια Άγιος Γεώργιος (1281),         Γλέζου Άγιος Νικόλαος (β' μισό του 13ου αι.),         Κίττα Άγιος Γεώργιος (13ος αι.),         Κούνος Κοίμηση,         Διρός Αγία Παρασκευή (1265-1275),         Καραβάς Άγιος Νικήτας (13ος αι.),         Καλόπυργος Δρυ Αγιά-Σωτήρα (13ος αι.),         Πέπο Κοίμηση (13ος αι.),         Κεχριάνικα Άγιος Ανδρέας (13ος αι.),         Κάτω Μπουλαργιοί Άγιος Γεώργιος (13ος αι.),         Καραβάς Άϊ-Γιώργης,         Δρύαλος Άγιος Γεώργιος (β' μισό 13ου αι.),         Μάραθος Αγία Κυριακή (μετά τα μισά του 13ου αι.),         Κέρια Άγιος Δημήτριος (γύρω στα 1300),         Καλού Ταξιάρχης ή Άϊ-Λουκάς (πρώτες δεκαετίες του 14ου αι.),         Κίττα Άγιος Θεράπων, Κηπούλα Παναγία,         Μίνα Άγιος Ιωάννης,         Οίτυλο Άγιος Γεώργιος Στεφανοπουλιάνων (α' μισό 14ου αι.),         Έρημος Σουλανή (14ος αι.),         Άνω Πούλα (Πίσω από τους Αγίους Θεοδώρους προς τη θάλασσα) Σωτήρας,         Καλού Άγιος Πέτρος,         Νικάνδρι Άγιος Γεώργιος,         Διρός Άγιοι Θεόδωροι ή Άγιος Νίκων (α' τριακονταετία 14ου αι.),             κοντά στη Φανερωμένη Άϊ-Πετράκης,         Πύργος Διρού Άϊ-Σίδερος (1423),         Κοτράφι (Λαγιάτικο) Άγιος Ιωάννης,         Τσικαλιά Άγιοι Ασώματοι.     9. μονοκάμαροι δίκογχοι (σύνολο 6)7:         Μπουλαργιοί Άγιος Παντελεήμων (991/992),         Τσικαλιά Άγιος Κωνσταντίνος, ερειπωμένος (11ος αι.;),         Γαρδενίτσα Άγιος Πέτρος (12ος αι.),         Μπουλαργιοί Άγιος Νικόλαος, ερειπωμένος (13ος αι.;),         Κάτω Μπουλαργιοί Άγιος Γεώργιος (13ος αι.;),         Κοτράφι Άγιος Παντελεήμων (τελευταίο τέταρτο 13ου αι.) - β) ζωγραφική (τοιχογραφίες) σύνολο γύρω στους 61:         Παλιόχωρα Άγιος Πέτρος (παλιότερες 10ου αι. και 13ου αι.),         Μπουλαργιοί Άγιος Παντελεήμων (991/992),         Κηπούλα Άγιος Νικήτας (10ου αι. και τρίτου τετάρτου της 13ης εκατ.),         Κέρια Άγιος Γεώργιος (10ου και 13ου αι.),         Άλυκα (Σκεντρίνες) Άϊ-Στράτηγος (10ος αι.;),         Τριανταφυλλιά Παναγία (10ος αι.;),         Κούνος Αγία Κυριακή (;) (11ος αι.),         Άνω Πούλα Άγιος Φίλιππος (11ος και 13ος αι.),             Άγιοι Θεόδωροι (11ος; και 13ος αι.),         Τσικαλιά Άγιος Κωνσταντίνος (11ος αι.;),         Γλέζου Αγία Βαρβάρα (12ος αι.),         Μπουλαργιοί Άϊ-Στράτηγος (β' μισό 12ου αι.),         Γαρδενίτσα Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος (12ος αι.),             Μονή Φανερωμένης (παλιότερο στρώμα),         Σταυρί (Άϊ-Γιώργης) Επισκοπή (γύρω στα 1200),         Γαρδενίτσα Άγιος Πέτρος (αρχές 13ου αι.),         Γλέζου Ταξιάρχης,         Καραβάς Άγιος Μάμας,         Κέρια Ασώματος (παλιότερες και μέσων 13ου αι.),         Κηπούλα. Άγιοι Ανάργυροι (1265),         Μπουλαργιοί Άϊ-Στράτηγος (β' στρώμα 1275),         Μίνα Άγιοι Ανάργυροι (β' στρώμα, β' μισό 13ου αι.)             και άλλος ναΐσκος (13ος αι.),         Γλέζου Άγιος Νικόλαος (13ος αι.),         Διρός Άγια Παρασκευή (1265-1275),         Κίττα Άγιος Σέργιος και Βάκχος (1262-1275),         Καφιόνα Άγιοι Θεόδωροι (1263-1270),         Γλέζου Άγιος Πέτρος (β' μισό 13ου αι.),         Κουλούμι Ασώματος (13ος αι.),         Αγία Κυριακή Αγήτρια (β' μισό 13ου αι.) και Προφήτης Ηλίας (13ου αι.),         Πολεμίτας Μιχαήλ Αρχάγγελος (1278),         Καρύνια Άγιος Γεώργιος (1281),         Καραβάς Άγιος Νικήτας (1270 -1280),         Καλού Άγιος Βασίλειος (περίπου 1270 -1290),         Κίττα Άγιος Γεώργιος (13ος αι.),         Καλόπυργος Δρυ Αγία Σωτήρα (13ου αι. και γύρω 1300),         Πέπο Κοίμηση (13ος αιών.),         Μπρίκι Άγιος Γεώργιος (13ος αι.),         Καραβάς Άγιος Γεώργιος (13ος αι.),         Κοτράφι Άγιος Παντελεήμων (γύρω στο 1300),         Μέζαπος Βλαχέρνα (13ος αι.),         Κίττα Άγιος Νικόλαος (τέλος 13ου αι.),         Κοτράφι Άγιος Παντελεήμων (γύρω στο 1300),         Μέζαπος Βλαχέρνα (13ος αι.),         Κίττα Άγιος Νικόλαος (τέλος 13ου αι.),         Μάραθος Αγία Κυριακή (γύρω στο 1300),         Μέζαπος Βλαχέρνα (13ος αι.),         Κίττα Άγιος Νικόλαος (τέλος 13ου αι.),         Μάραθος Αγία Κυριακή (γύρω στο 1300),         Κέρια Άγιος Δημήτριος (γύρω στο 1300),         Καφιόνα Άγιος Ιωάννης (κοντά στο 1300),         Καλού Ταξιάρχης ή Άϊ-Λουκάς (1300-1320),         Καραβάς νάρθηκας Αγίου Νικήτα (α'τέταρτο 14ου αι.),             Μονή Φανερωμένης (1323),         Διρός Άγιοι Θεόδωροι ή Άγιος Νίκων (α' τριακονταετία 14ου αι.),         Έρημος Σουλανή,         Μίνα Άγιος Ιωάννης,         Πολεμίτας Άγιος Νικόλαος (β' μισό 14ου αι.),         Νικάντρι Άγιος Γεώργιος,         Μπρίκι Άϊ-Λέος (γύρω στο 1400),         Γαρδενίτσα Σωτήρας (14ος-15ος αι.). γ) γλυπτική:         Μαρμάρινους ανάγλυπτους εκλυστήρες σώζουν αρκετοί σταυροειδείς ναοί της Αποσκιαδερής Μάνης και μαρμάρινα ανάγλυπτα τέμπλα, ακέραια ή διαλυμένα, πολύ περισσότεροι, γύρω στους 21, γιατί τέμπλα είχαν και οι μονοκάμαρες εκκλησίες. Οι ελκυστήρες και τα τέμπλα έχουν φωτογραφηθεί, περιγραφεί και σχεδιαστεί. Ελπίζω να προχωρήσω σύντομα σε συνολική των δημοσίευση.         Στη Μέσα Μάνη, γύρω στα 1075, πρέπει να είχε την έδρα του ο μαρμαράς Νικήτας, γιατί σ' αυτή σώζονται τα περισσότερα, πέντε, ενυπόγραφα ή χρονολογημένα έργα του. Ο ίδιος αλλού υπογράφει Νικήτα<ς> μαρμαράς από χόρα Μαήνης. Χρονολογία εγχάρακτη έχουν οι ελκυστήρες του Αγίου Θεόδωρου της Μπάμπακα (1075), το τέμπλο του Αγίου Φιλίππου στην Άνω Πούλα (1073/74), της Φανερωμένης (1079), έργο Γεωργίου του Μάστορος και σπόλια (1103) στο κωδωνοστάσιο ναού του Δρυάλου και του 1122 στο ναό της Αγίας Τριάδος, κοντά στο Μπρίκι. Παραπομπές:1. Για την Προσηλιακή Μάνη βλ. Λήδα Μόσχου-Τάκης Μόσχος Κιόνια Α', Πελοποννησιακά ΙΓ 1978-1979 σ. 72-89. 2. Οι κατακόρυφοι τους τοίχοι μεγάλου πάχους από ογκόλιθους που δεν συνδέονται με ασβεστοκονίαμα. 3. Ο Α. Ορλάνδος, ΑΒΜΕ Θ' 1961 σ.19, είχε χρονολογήσει το ναό από το β’ τέταρτο του 11ου αι. 4. Υπάρχουν και άλλοι ναοί μεγαλιθικοί, οι ενδείξεις όμως για τη χρονολόγησή τους από τα βυζαντινά χρόνια δεν είναι επαρκείς. 5. Η χρονολόγηση πολλών, όσων σώζουν τοιχογραφίες, γίνεται με βάση το ύφος των τοιχογραφιών τους ή και ολίγων με βάση τα μαρμάρινα τέμπλα τους. 6. Κατά το Νικ. Παπαχατζή, ο.π., σ. 447 β, το τοπωνύμιο, όπως και το τοπωνύμιο Κηπούλα, διατηρούν παραεφθαρμένο το όνομα της Αρχαίας Ιππόλας. 7. Από τα μνημεία αυτά 3 (ο Άγιος Παντελεήμων Μπουλαριών, ο Άγιος Πέτρος Γαρδενίτσας και ο Άγιος Γεώργιος στους Κάτω Μπουλαριούς) έχουν μνημονευθεί και πιο πάνω σε άλλες κατηγορίες ναών. http://www.mani.org.gr/ekklisies/dkat_mnim/drand_kat_mnimion.htm